EN RÉPONSE À LA VISITE DU PRÉSIDENT FRANÇAIS À ATHÈNES* par Maria Negreponti-Delivanis, 17.09.2017

EN RÉPONSE À LA VISITE DU PRÉSIDENT FRANÇAIS À ATHÈNES*

Emmanuel Macron, en tant que visiteur dans notre pays la semaine passée, s'est montré agréable dans sa communication, cultivé mais également fier car il se passionne pour l'histoire de la Grèce antique, comme cela arrive avec les Français éduqués.

Cherchant des problèmes (comme il est d'usage) relativement à cette visite, je m'empresse de souligner que du côté du président Français il n'y en a pas, mais je n'en dirai pas autant concernant les dirigeants Grecs. Le gouvernement, et aussi dans une large mesure l'opposition, espéraient beaucoup de cette visite, et curieusement, à sa suite, ont affiché une satisfaction extrême et absolument injustifiée. Voyons, donc, ce que le président Français a apporté à la Grèce avec son discours, et quelle aurait dû être la réponse du gouvernement, et pourquoi pas de l'opposition aussi, ce qui malheureusement n'a pas été le cas.

A. Le discours

Le discours de monsieur Macron, si l'on met de côté ce qui avait rapport aux grandes réalisations de nos ancêtres et aussi la tentative fort appréciée de saluer en grec, était général et ne comportait aucune promesse précise relativement à l'allègement des souffrances infligées par l'UE depuis quelque 8 années à la Grèce. Bien entendu, le président Français a parlé du martyr enduré par les Grecs, mais si je ne me trompe, j'ai discerné une certaine note à l'adresse de notre gouvernement, prenant soin de convaincre le peuple de la nécessité de ces souffrances et prétendant que celles-ci lui sont bénéfiques.

Monsieur Macron était parfaitement clair, tout comme l'est d'ailleurs le ministre des Finances Allemand, sur le fait qu'un "allègement de la dette" est hors de question avant l'achèvement des "réformes". Pour monsieur Macron, qui non seulement est un des élus des banquiers internationaux mais, comme il le déclare à chaque occasion, est un libéral, les "réformes" constituent le vaisseau amiral de sa cosmothéorie. Sachant que notre monde dispose de deux systèmes macroéconomiques, le libéral et l'interventionniste, son choix n'est en aucun cas répréhensible. Il est, bien évidemment, nécessaire d'ajouter que le fonctionnement normal des économies demande que ces deux systèmes soient associés dans leur mise en œuvre, et non que l'un s'impose dogmatiquement en excluant l'autre. Il aurait en cela été intéressant que monsieur Macron donne quelques précisions quant au genre de ces "réformes" que lui-même et le ministre Allemand des Finances estiment qu'elles sont la condition préalable à la "sortie de cette mauvaise passe" de notre pays. Il est vrai que personne du côté du gouvernement ou de l'opposition, pas plus que du côté de "nos partenaires" n'a jamais jugé nécessaire, tout au long de ces 8 années dramatiques, de nous informer du contenu de ces "réformes" mythifiées, de ce que l'on e n attend exactement et de leur échéance. Car il est clair que mentionner simplement des réformes, sans en déterminer le contenu, n'a aucun sens. Concernant la Grèce, on sait que dès le début de la crise les "réformes", qui en réalité ne sont pas des réformes, se limitent premièrement à la suppression totale de toutes les améliorations acquises par les luttes sociales durant les 200 dernières années dans l'environnement barbare du marché du travail, et deuxièmement au bradage massif de la Grèce tout entière. Les Français, bien sûr, et tout particulièrement monsieur Macron, économiste, savent parfaitement que cela ne relève pas de la catégorie des "réformes", comme cela est largement enseigné dans les facultés françaises d'économie. Ils savent également que l'appauvrissement des travailleurs donne, au-delà des résultats sociaux, des résultats économiques pitoyables, et aussi que le bradage des ports et des aéroports, de l'eau, de l'électricité et en général des services sociaux sensibles de l'État ne figure pas au chapitre des réformes, et qu'il n'est pas souhaitable mais plutôt dangereux à tout point de vue. Par contre, une série de vraies réformes existe, dont la Grèce a urgemment besoin, mais qui n'intéressent pas nos partenaires.

Un autre point du discours du président Français souligne l'importance de l'Europe, sa cohésion qui doit être sauvegardée à tout prix, afin qu'elle joue le rôle important qui lui appartient sur la scène économique et politique internationale, et où il va de soi que la présence de la Grèce est absolument indispensable. Dans le même temps, il a reconnu (indirectement mais clairement) que cette Europe doit changer (car manifestement elle est minée par de multiples problèmes) et se fédéraliser, en se dotant, comme principal représentant, d'un ministre des Finances européennes. L'idée, cela va sans dire, n'est pas nouvelle, puisque les européistes y ont pensé afin de calmer les réactions des citoyens européens, parmi lesquels le nombre des eurosceptiques a dépassé le nombre de ceux qui acceptent la poursuite de l'Europe unie. Cependant, hormis le fait que cette vision à long terme a été fort justement qualifiée par le journal allemand Die Welt, au lendemain du discours du président Français, d' "utopie naïve", il y a dans cela une pointe empoisonnée que monsieur Macron n'a pas hésité à saisir, et qui plus est dès le premier instant de son entrée en fonction, provoquant de nombreuses réactions à l'étranger (mais curieusement, pas en Grèce), et qui concerne la refondation de l'Europe, laquelle est constituée d'États membres égaux (selon le principe de sa convention fondatrice), en vue d'une Europe à plusieurs vitesses. Je me demande si les membres de notre gouvernement, qui, avec un enthousiasme si émouvant, ont parlé de l'Europe et du maintien coûte que coûte en son sein de la Grèce, ont également accepté, sans hésitation aucune, le fait que notre pays soit la cinquième roue de la charrette européenne.

Il est naturel et tout à fait compréhensible que le président Français serve les intérêts de son pays comme il l'entend, et que par conséquent, il évite de prendre des positions ou de faire des promesses qui pourraient lui causer des problèmes vis-à-vis de l'Allemagne. Le renouveau de l'axe franco-allemand est au centre des efforts de redressement du régime vacillant en Europe. Or, cette position, ou plutôt la position de nos hommes politiques, est, que l'on me permette ce qualificatif, incompréhensible. En deux mots, la blessante position tributaire du gouvernement grec, renforcée aussi par son enthousiasme, qu'on ne peut raisonnablement expliquer, à l'égard de ce qui a été dit par monsieur Macron, est hélas la preuve qu'il a accepté l'état de COLONIE européenne.

B. Ce que voudraient entendre les Grecs de la part de leurs dirigeants en réponse à Emmanuel Macron

"Cher monsieur le Président de cette grande amie la France,

Nous sommes extrêmement heureux de vous accueillir en Grèce, et sensibles au fait que vous avez choisi notre pays, vous et votre épouse, pour une de vos premières visites officielles à l'étranger. Nous vous considérons comme un ami de notre pays, c'est pourquoi, au-delà des compliments et des conventions, nous allons vous parler avec sincérité du drame inacceptable que vit notre peuple depuis 8 ans, avec la conviction que vous le transmettrez, de la manière que vous choisirez vous-même, aux autres partenaires.

Pour commencer, nous sommes d'accord avec vous sur le fait qu'il serait dommage que l'Europe se disloque et que l'euro, en dépit de ses problèmes, doit être sauvé (si cela est possible, évidemment). C'est pourquoi l'Europe doit fondamentalement changer et se tourner vers ses peuples, et non vers plus de bureaucratie, d'élitisme et de réduction de la démocratie. La tâche est difficile, aux limites peut-être de l'irréalisable. Nous espérons que vous y parviendrez. Mais d'ici là, la Grèce ne peut attendre, car elle croule sous le poids insupportable de mémorandums qui ne mènent à rien et de quasi-réformes qui l'appauvrissent chaque jour davantage. N'écoutez pas, monsieur le Président, ce qu'il nous arrive d'affirmer pour apaiser la colère justifiée de nos compatriotes. La Grèce ne va pas, et ne peut aller mieux. En réalité, le chômage augmente, mais il est dissimulé par les chômeurs de longue durée qui, dépités, ont cessé de rechercher un emploi, par les milliers de jeunes qui sont partis pour trouver un sort meilleur loin de la Grèce, et surtout par l'extension des formes de travail précaire où figurent aussi ceux qui travaillent 1 ou 2 heures par semaine et sont quand même considérés comme ayant un emploi. Par ailleurs, vous êtes vous aussi un économiste et par conséquent vous savez que la croissance, aussi désirée soit-elle, ne peut en aucun cas se faire dans une économie où toutes, toutes sans exception aucune, les propensions à la croissance ont sombré. Je n'en citerai qu'une seule qui est amplement suffisante, à savoir la demande concernant les produits alimentaires de base, en baisse constante ces dernières années. Et en dépit de l'appauvrissement des travailleurs, dont une large part travaille pour 200 ou 300 euros par mois, souvent 10 à 12 heures par jour, et en dépit du fait que le marché du travail (du fait des "réformes") s'est transformé en jungle, nos partenaires exigent que cela continue, et qui plus est, ils ont fortement réagi au fait que la nouvelle ministre du Travail a tenté de faire passer dans un récent projet de loi quelques améliorations, du reste tout à fait marginales. Les impôts de toute sorte, résultante d'une imagination enflammée, pompent dans l'économie les liquidités jusqu'à la dernière goutte, achevant l'œuvre inhumaine de la ponction complètement démesurée des excédents primaires exigés par nos partenaires. Les réductions drastiques des salaires et des retraites se poursuivent résolument. Les hôpitaux publics manquent de personnel, de médicaments de base et de gazes. Le nombres des entreprises qui mettent la clé sous la porte est largement supérieur à celui des créations d'entreprise. Oublions donc (entre nous maintenant) la croissance car l'évoquer, compte tenu des conditions qui prévalent en Grèce, est la démonstration d'un manque total de sérieux.

Or, sans croissance, il est impossible de rembourser cette dette colossale, même pas en l'an 3000. Et il va de soi que jusqu'à ce qu'elle en rembourse 75 %, la Grèce sera sous supervision, toujours soumise à une quelconque forme de mémorandum. Par conséquent, monsieur le Président, ne prenez pas au sérieux ce que nous affirmons, à savoir que notre sortie sur les marchés est censée nous assurer la fin des mémorandums. Au contraire même, nous paierons alors beaucoup plus cher les emprunts... mais que faire, le peuple a besoin d'espérer, peu importe si ces espoirs sont vains.

Partageons donc, monsieur le Président, votre enthousiame pour l'actuelle et pour la nouvelle Europe, et tâchons pour l'heure de ne pas entrer en conflit avec la zone euro, quoique dans notre cas, ce serait nécessaire. Vous admettrez néanmoins que nous avons déjà fait d'indicibles sacrifices compte tenu de la taille et des capacités de notre petite Grèce, afin de sauver les banques françaises et allemandes et pour que l'Europe ne se disloque pas. Des sacrifices qui ont détruit une nation entière et qui ont exterminé un peuple entier. Mais maintenant, la fin du monde est arrivée et nous, l'UE et pour lui faire plaisir nous aussi, ne pouvons plus nous moquer du peuple grec qui est au supplice et agonise. L'UE, ne serait-ce que sans le FMI, doit assumer ses responsabilités, et cesser d'imposer à la Grèce des programmes et des mesures dont ELLE SAIT (tout comme nous) que non seulement ils sont tout simplement voués à l'échec, mais aussi qu'ils achèvent sa destruction. De toute évidence, vous le savez bien, monsieur le Président, depuis le début de la crise et constamment, on nous impose des programmes erronés et sans issue, lesquels ne sont pas révisés pour que nul n'ait ainsi à reconnaître son erreur, j'entends celle des partenaires européens et du FMI. Cette erreur criminelle est néanmoins continuellement pointée du doigt par certains dignitaires isolés de l'UE et du FMI, mais malgré cela, on s'y accroche, portant désormais atteinte à la survie même de la Grèce.

Cette tromperie permanente n'est pas conforme au peuple français historique, n'est pas conforme à la Démocratie qui, comme vous l'avez dit, est née sur la colline du Pnyx, ne sert aucunement l'Europe. Car tôt ou tard, le peuple grec, qui est prêt et qui n'a plus rien à perdre, va se soulever. Vous savez en outre que des économistes renommés, parmi lesquels des Français (citons par exemple le professeur Gérard Lafay) ont pris une position très claire, analysant dans des livres et maints articles (ce qui d'ailleurs est l'évidence même), comment et pourquoi les mémorandums et les "réformes" détruisent la Grèce au lieu de la sauver.

Alors, si vous voulez sauver l'UE de la dislocation certaine vers laquelle elle va, nous vous demandons d'être notre précieux ambassadeur et de faire comprendre à nos partenaires pourquoi il est urgent de réviser en profondeur les plans européens pour la Grèce. Mais encore, pourquoi il faut cesser d'encourager la nécessité de réaliser des quasi-réformes, vides de contenu, et pourquoi des réformes adéquates doivent être étudiées sérieusement, grâce auxquelles l'économie grecque pourra vraiment s'améliorer, en se basant sur sa croissance et non sur sa contraction.

Résumons, monsieur le Président. Pour la Grèce, c'est la capacité de croissance (rendue impossible par les des mémorandums et les "réformes") qui compte infiniment plus que n'importe quelle forme d'allègement de la dette. Si cette dette est libérée de ses parts odieuse et onéreuse, et que l'on permet à la Grèce de se développer, nous n'aurons pas besoin d'emprunts, de mémorandums, de négociations interminables et autres violences de cette sorte. Avec un rythme de croissance annuel de 3,5 %, que nous pouvons tout à fait atteindre, avec le temps, nous paierons notre dette.

Une solution sincère au problème de la Grèce est maintenant plus urgente que jamais, car il n'est plus possible de continuer indéfiniment ces histoires sur la croissance... coucou la voici, coucou la voilà.

Et puis, monsieur le Président, comprenez que dans cette nouvelle Europe à plusieurs vitesses que vous imaginez, ne serait-il pas absurde que la poursuite des sacrifices mortels que vous nous demandez ait comme contre-poids un état de servitude qui appartient aux temps anciens?

Merci de votre attention,

Maria Negreponti-Delivanis

ancien recteur de l'université de Macédoine - Thessalonique, Grèce

présidente de la fondation Delivanis

www.delivanis.com

*Un certain nombre de points soulignés dans cet article ont fait l'objet d'une discussion dans l'émission de Konstantinos Wills du 09.09.2017.

ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΣΥΝΔΙΚΑΤΟ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ Της Μαρίας Νεγρεπόντη-Δελιβάνη (δημοσιεύθηκε στα Επίκαιρα στις 25.08.2017)

             

ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΣΥΝΔΙΚΑΤΟ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ                   

Της Μαρίας Νεγρεπόντη-Δελιβάνη  (δημοσιεύθηκε στα Επίκαιρα στις 25.08.2017)

===========================================

Το νέο βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη, των 540 σελίδων και προς το παρόν μόνο στα αγγλικά, αποτελεί συγκλονιστική ανάλυση των λεπτομερειών της  εν ψυχρώ δολοφονίας της Ελλάδας από τους Ευρωπαίους εταίρους της. Αναμφισβήτητα, πολλά από τα αδιανόητα μαρτύρια, που επιβλήθηκαν στη μικρή ευρωπαϊκή χώρα των 10 εκατομμυρίων κατοίκων, καθώς και η κεντρική ερμηνεία της επιλογής της, ως Ιφιγένειας,  ήταν αρκούντως γνωστά, και μάλιστα από την αρχή του ελληνικού δράματος, σε όσους  φυσικά ήθελαν να τα γνωρίζουν[1].  Ωστόσο, η πολύτιμη συμβολή του ανά χείρας δοκιμίου εδράζεται στα αδιάσειστα αποδεικτικά στοιχεία, που συνοδεύουν το σύνολο των εφιαλτικών αποκαλύψεων, και που αυτόματα διακωμωδούν  τις συνήθεις κατηγορίες των συνοδοιπόρων της τρόικας, περί δήθεν αφελών και αστήρικτων απόψεων. Με την υψηλών προδιαγραφών γραφή του Γιάνη Βαρουφάκη, που συνδυάζει στέρεες γνώσεις οικονομίας, βαθιά καλλιέργεια και πολύπλευρη μόρφωση, έχω την πεποίθηση ότι χάρη στο βιβλίο αυτό, που διαβάζεται εύκολα και ευχάριστα, θα γίνει επιτέλους γνωστή, στην Ευρώπη και στην υφήλιο, η φρικτή αλήθεια, γύρω από την καθολική καταστροφή της Ελλάδας[2].

Παράλογο, αλλά ίσως όχι και ανεξήγητο, το είδος του σάλου που προκλήθηκε από το περιεχόμενο του βιβλίου, όπως αυτό  απεικονίζεται στα ΜΜΕ.  Αντί, δηλαδή, να υπάρξει οργή, που θα ήταν απολύτως  δικαιολογημένη, από το πλήθος των πολύπλευρων αποδείξεων, που εμπεριέχονται στο βιβλίο Βαρουφάκη:

*για την ενσυνείδητη απόφαση της ΕΕ να εξοντώσει μια μικρή ευρωπαϊκή χώρα 10 εκατομμυρίων κατοίκων, προκειμένου να σωθούν οι τράπεζες,

*για την ασύλληπτης έκτασης  προδοσία των εταίρων μας εναντίον της Ελλάδας,

*για την κυνική άρνηση των εταίρων μας να "διορθώσουν" έστω και εκ των υστέρων, και αφού σώθηκαν οι τράπεζές τους, τα κατά συρροή εγκλήματα που διέπραξαν, προβάλλοντας από επίσημα χείλη τη δικαιολογία,  ότι "πήγαμε πολύ μακριά και δεν υπάρχει επιστροφή"!

*για τον ανήθικο συνδυασμό εγκλημάτων με καλά προετοιμασμένη εκστρατεία αποδόμησης ενός ολόκληρου λαού, που εμφανίστηκε ως τεμπέλης, μέθυσος, φοροφυγάς, ανεπίδεκτος κ.ά.

*για τις συνεχείς διαπλοκές, συνωμοσίες, και υπόγειες συμφωνίες, μεταξύ τραπεζιτών, διεθνών οργανισμών και πολιτικών, που καταλήγουν  στην απρόσκοπτη εφαρμογή αδιέξοδων και δογματικών προγραμμάτων, περί δήθεν ανόρθωσης της ελληνικής οικονομίας

*για την κατ' εξακολούθηση, όσο   και προκλητική αθέτηση όλων των υποσχέσεων των θεσμών, προς την Ελλάδα, αφού  εκάστοτε πείθουν   τους αρμόδιους, να τους προσφέρουν "Γη και Ύδωρ"

*για τα παιδαριώδη επιχειρήματα, περί της δήθεν έλευσης  ανάπτυξης, και δήθεν success stories, της ελληνικής οικονομίας

*για τη συμπόρευση, με την τρόικα, πολυάριθμων Ελλήνων, που αναφέρονται ονομαστικά από τον Βαρουφάκη,  που κατέχουν θέσεις-κλειδιά, στην οικονομία και στην πολιτική ελληνική σκηνή, και από τις ενέργειες των οποίων εξαρτάται η επιβίωση της χώρας  (κλπ., κλπ., επιβάλλεται να διαβαστεί κάθε σειρά του βιβλίου)

          Για όλα αυτά, που αναγκαστικά αναφέρω πολύ συνοπτικά, αμέσως παραπάνω, και τα οποία εξευτελίζουν και εξαφανίζουν την Ελλάδα, ως κυρίαρχο κράτος, δεν είδα και δεν άκουσα καμιάς μορφής οργισμένη αντίδραση. Να εκλάβω αυτή τη σιωπή ως συναίνεση για το "καλά μας κάνουν"; για το "αυτά αξίζουμε";

          Και, αντιθέτως, έχει ξεσπάσει όργιο ιλαροτραγωδικών  αντιδράσεων, γύρω από κάποιες ασκήσεις επί χάρτου, που φέρουν τα αναγνωριστικά Plan B, X ή Ζ τα οποία, κατά τους ξεσηκωμένους, δεν έπρεπε να χαραχθούν επί χάρτου, γιατί "εξέθεσαν την Ελλάδα", "παραβίασαν το Σύνταγμα", "έθεσαν σε κίνδυνο την οικονομία της χώρας", και πλήθος παρομοίων ανοησιών. Παράλληλα, ζητείται  συγκρότηση "εξεταστικής επιτροπής" (άκουσον-άκουσον), για τη "διερεύνηση αυτών των εγκλημάτων". Και με το λεπτό humour που διακρίνει το Βαρουφάκη, ο ίδιος ζητεί...... να τον  περάσουν από στρατοδικείο! Μα, είναι δυνατόν, να είμαστε σε τέτοιο βαθμό αυτοκαταστροφικοί  και αυτοκτονικοί;  Να μην έχουμε απαιτήσει τιμωρία για τα εγκλήματα  των υπογραψάντων τα  μνημόνια, των εκτελεστών της καταστρεπτικής αναδιάρθρωσης χρέους, να έχουμε καταπιεί τη μετάλλαξη του ΟΧΙ σε ΝΑΙ του δημοψηφίσματος,   και να συζητούμε σοβαρά για το γιατί υπήρξαν τα σχέδια B, X ή Ζ; Ενώ, αν κάποιος θα  έπρεπε να τιμωρηθεί, εν προκειμένω, θα ήταν ο Πρωθυπουργός, επειδή φοβήθηκε την τελευταία στιγμή, επειδή προφανώς υπέκυψε στις σειρήνες των πέριξ αυτού, και δεν προχώρησε σε ότι, πιθανότατα, θα ήταν σωτήριο για την Ελλάδα:  στη ΡΗΞΗ!

          Να υπογραμμίσω, ακόμη, την υψηλών προδιαγραφών ανάλυση Βαρουφάκη, σχετικά με τη διάκριση μεταξύ  αυτών, που βρίσκονται εντός του χώρου, όπου χαλκεύονται οι μυστικές  συμφωνίες, και αποφασίζονται οι καταδικαστικές αποφάσεις ατόμων, ομάδων και χωρών, και τους εκτός, που δίνουν μάχες, για την επικράτηση του δίκαιου, της ισότητας και της ηθικής. Ο Βαρουφάκης με έπεισε, ειδικά και μετά το είδος της πολεμικής που προκάλεσε το βιβλίο του, ότι κινείται στους εκτός. Ομολογώ, ότι είχα αμφιβολίες για την τοποθέτηση του Πρωθυπουργού μας. Αμφιβολίες για την αρχή, τη διαδρομή και το τέλος. Η γνώμη μου είναι ότι, σε πείσμα των αλληλοκατηγοριών, ανάμεσα σε Αλέξη και  Γιάνη, το ανά χείρας βιβλίο απαλλάσσει τον Πρωθυπουργό από τη χειρότερη δυνατή, για αυτόν, κατηγορία, που ωστόσο πλανιέται ευρέως στην Ελλάδα: του να ανήκε, δηλαδή,  από την αρχή στους "εσωτερικούς", και να είχε προδώσει, έτσι, την Ελλάδα. Οι όποιες, εν προκειμένω, κατηγορίες εναντίον του Πρωθυπουργού παραμένουν, ωστόσο, όπως η έλλειψη θάρρους, η αναποφασιστικότητα, η ευκολία επηρεασμού του από το επιτελείο του, μεταξύ των οποίων υπάρχουν και "εσωτερικοί", η αναβλητικότητά του. Κατηγορίες, ασφαλώς, σοβαρές, αλλά σε κάποιο βαθμό δικαιολογημένες, από το ανθυγιεινό περιβάλλον μέσα στο οποίο επιβιώνουμε.

          Συνοψίζοντας τη διάκριση ανάμεσα σε "εσωτερικούς" και "εξωτερικούς", για την Ελλάδα, αλλά χωρίς ονόματα:

*Εσωτερικοί είναι όσοι πιστεύουν ότι τα μνημόνια μπορούν να  βγάλουν την Ελλάδα από την κρίση. Όσοι υποστηρίζουν ότι η παραμονή μας στην ευρωζώνη είναι αδιαπραγμάτευτη και αξίζει τόσο όσο ολόκληρη η Ελλάδα, που αλύπητα ξεπουλιέται. Όσοι, ακόμη, δικαιολογούν την εγκληματική συμπεριφορά της τρόικας και επιδιώκουν αγαθή συνεργασία μαζί της, που μοιραία καταλήγει στην, χωρίς ουσιαστική αντίδραση (εκτός από τις αέναες όσο και αναποτελεσματικές διαπραγματεύσεις) υπογραφή του ενός μετά το άλλο, των καταδικαστικών χαρτιών, για την Ελλάδα. "Εσωτερικοί" είναι, γενικώς, οι δογματικοί, που υπηρετούν τον υπερφιλελευθερισμό, αλλά και την ανεξέλεγκτη παγκοσμιοποίηση, με όλες τις οικτρές επιπτώσεις τους, εναντίον των πολλών και των λιγότερο ισχυρών.

*Εξωτερικοί είναι όσοι αναγνωρίζουν τα αδιαμφισβήτητα γεγονότα. Ότι, δηλαδή, η ΕΕ μας κατέστρεψε εν ψυχρώ, εξακολουθεί να μας εξοντώνει με εξευτελιστικούς εκβιασμούς, με την υποχρέωση εφαρμογής αναποτελεσματικών μεταρρυθμίσεων, με το παραμύθιασμα περί success stories, με την υφαρπαγή του δημόσιου πλούτου μας.  Και μάχονται,   αν και γνωρίζουν, ότι οι αγώνες τους δεν οδηγούν πουθενά. Είναι ακόμη αυτοί, που μεταξύ των δύο διαθέσιμων κοσμοθεωριών προτιμούν την παρεμβατική του Keynes, ή ορθότερα το συνδυασμό των δύο.

                                                                   Το βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη, εκτός από τα πολλά του προτερήματα, που ανάμεσα σε άλλα είναι η καθαρή   και  συγκροτημένη έκφραση,  η ακρίβεια των γεγονότων και η επάρκεια των αποδείξεων, η ευπρέπεια των εκφράσεων, αλλά και η ευαισθησία, αλλά και ο εμπλουτισμός του κειμένου με ιστορικές αναφορές, με λογοτεχνικά αποσπάσματα, με ευρηματικά αποφθέγματα και ανέκδοτα έχει, ωστόσο, κατά τη γνώμη μου πάντοτε, και σοβαρά μειονεκτήματα. Θα αναφέρω ως πρώτο, την μη επιτυχή επιλογή του τίτλου, που ναι μεν μεταφέρει εκλεπτυσμένη ειρωνεία, αλλά πιστεύω ότι πιο συμβατός με το περιεχόμενο, θα ήταν: "Το ευρωπαϊκό συνδικάτο εγκλήματος". Πιο ουσιαστική αδυναμία θεωρώ τη διάχυτη, σε ολόκληρο το κείμενο,  ανεπίτρεπτη ουτοπία: δηλαδή, την πεποίθηση, ότι με τις διαπραγματεύσεις, όσο εμπεριστατωμένες και να ήταν, θα μπορούσε να μεταβληθεί το πράγματι αδιάβροχο πρόγραμμα της ΕΕ, στο τμήμα που αφορούσε την Ελλάδα. Η αφέλεια αυτή, που φαίνεται ότι διατηρήθηκε μέχρι το τέλος της θητείας Βαρουφάκη είχε δύο εξαιρετικά αρνητικές συνέπειες:

α)Η πρώτη ήταν, η μη αξιοποίηση, όσο ακόμη ήταν καιρός και όσο οι αρχικά ορθές απόψεις του Πρωθυπουργού δεν είχαν υποστεί τη φθορά, από τις ειδικές περιποιήσεις της κυρίας Μέρκελ και από το θλιβερό επηρεασμό  τμήματος του περιβάλλοντός του, δηλαδή της ΡΗΞΗΣ. Που θα έπρεπε να απορροφήσει το σύνολο του διαθέσιμου χρόνου, χωρίς σπατάλη του σε παλινωδίες ή φρούδες ελπίδες, για δήθεν βελτιώσεις, μέσω  ατελεύτητων διαπραγματεύσεων. Ιδίως, που το σάπιο περιβάλλον των θεσμών ήταν αρκούντως γνωστό, όπως αυτό αναδύεται με επιτυχία μέσα από τις αναλύσεις του συγγραφέα.

β)Η δεύτερη, άμεσα σχετιζόμενη με την πρώτη αντίρρησή μου, αναφέρεται στη  μη  κατάρτιση σοβαρής μελέτης για την αντιμετώπιση των πολλών και δυσχερών προβλημάτων της ελληνικής οικονομίας, μετά τη ΡΗΞΗ. Ρίχνοντας, φυσικά, το βάρος αυτής της μελέτης στους τρόπους απάλειψης των αρνητικών επιπτώσεων από το πέρασμα στη νέα δραχμή, καθώς και στις προϋποθέσεις ταχύρρυθμης ανάπτυξης, σε συνδυασμό με αναδιανομή εισοδήματος. Την οικοδόμηση, δηλαδή, μιας νέας Ελλάδας, αντί των σπαραξικάρδιων συζητήσεων με τους δολιοφθορείς της.

          Σε συνέχεια των παρατηρήσεων/αντιρρήσεών μου, είναι απαραίτητο να προσθέσω και την έκπληξή μου, για την ταύτιση (αν, βέβαια, την εξέλαβα ορθά), του συγγραφέα, της ιδιότητας του ευρωπαϊστή με το ευρώ. Κατά την κρίση μου, δεν παύει  να ανήκει στην Ευρώπη οικονομία που είναι έξω ή  έχει εγκαταλείψει το ευρώ για να  επανέλθει στο εθνικό της νόμισμα. Αντιθέτως, θα έλεγα, και ειδικότερα για την Ελλάδα, ότι  θα  είχαμε απαλλαγεί από ένα ασήκωτο βαρίδιο, που κατέστρεψε την έστω χαμηλή  ανταγωνιστικότητά μας και που δημιούργησε τα ανεξέλεγκτα εξωτερικά μας ελλείμματα, με αντικάτοπτρο  τα επίσης ανεξέλεγκτα πλεονάσματα της Γερμανίας. Και για να προχωρήσω βαθύτερα: πως δικαιολογείται η πίστη του Γιάνη Βαρουφάκη  ότι θα ήταν ποτέ δυνατόν να πειστεί η Γερμανία να άρει τη λιτότητα από την Ελλάδα, εφόσον μια τέτοια ενέργεια, εκτός του ότι θα αποτελούσε κακό παράδειγμα για το σύνολο της Ευρώπης του Νότου, θα έθετε σε θανάσιμο κίνδυνο και την επιβίωση του ευρώ; Και, τέλος, πως φαντάστηκε ο ευρωπαϊστής Βαρουφάκης  τη ΡΗΞΗ, με παραμονή όμως της Ελλάδας στην Ευρωζώνη; Εκτός του ότι θα επρόκειτο για αδύνατο σχήμα, εκ των πραγμάτων, η σπουδαιότερη αντίρρησή μου αναφέρεται στην αδυναμία επίτευξης ταχύρρυθμης ανάπτυξης, έχοντας ως νόμισμα το σταγονομετρικό και δανειζόμενο ευρώ, όταν η ανάπτυξη της καταποντισμένης ελληνικής οικονομίας απαιτεί, για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, την εφαρμογή ελεγχόμενου πληθωρισμού. Με μια συνοπτική ερώτηση: πώς ο τόσο καλά καταρτισμένος οικονομικά Βαρουφάκης δεν συνειδητοποίησε το αυταπόδεικτο: τον μονόδρομο σωτηρίας της Ελλάδας.

          Η επιλογή του Γιάνη Βαρουφάκη ήταν, τελικά, άριστη για την Ελλάδα,  χάρη στις πολύτιμες και ουσιαστικές επαφές του ανά την υφήλιο, στη διεθνή αναγνώρισή του ως οικονομολόγου, στις γνώσεις και την πρωτοτυπία σκέψης του. Και ήταν, βέβαια, κάκιστη επιλογή για τους δανειστές. Δυστυχώς, για τους λόγους που ανέφερα, και που συμπληρώνονται από το κείμενο του βιβλίου, η ευκαιρία αυτή χάθηκε ανεπιστρεπτί.

         

---

[1] Βλ. Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, Όλη η αλήθεια για χρέη και ελλείμματα και πως θα σωθούμε, Η εν ψυχρώ δολοφονία της Ελλάδας κλπ.

[2] Έχω προσπαθήσει και εγώ προς αυτή την κατεύθυνση με άρθρα στην Le Monde, και βιβλία στη γαλλική γλώσσα, όπως L’assassinat économique de la Grèce et le dernier recours la drachme, L’Harmattan-CEDIMES, 2014 και Grèce et euro : quel avenir ? Συλλογικό έργο με βάση τις εισηγήσεις στην ημερίδα που διοργανώθηκε τον Νοέμβριο του 2014, από το Ίδρυμα Δημητρίου και Μαρίας Δελιβάνη. Διευθυντής/Εκδότης του συγγράμματος, που εμφανίζεται στη σειρά CEDIMES από τις εκδόσεις L’Harmattan, είναι ο καθηγητής  Gérard Lafay.   

ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ   ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΗ  ΓΙΑ ΤΗΝ  ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ

==========================================================

Εισαγωγή

Η δεκαετία του '70 σηματοδοτεί το τέλος της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης και την έναρξη ενός νέου σταδίου, του ώριμου  καπιταλισμού. Το νέο αυτό στάδιο  δεν ανήκει πια  στην  εξελικτική διαδικασία της βιομηχανικής παραγωγής,  αλλά σε ότι θα μπορούσε να εκληφθεί ως στάδιο μεταβιομηχανικό, άϋλο,  στάδιο πληροφορικής, στάδιο υπηρεσιών ή χρηματοπιστωτικό.  Το  στάδιο αυτό αναδύεται μέσα από την ωρίμανση του καπιταλιστικού συστήματος και  αναθεωρεί, ή ορθότερα ανατρέπει εκ βάθρων τον τρόπο λειτουργίας των σύγχρονων οικονομιών, καθώς και τις σχέσεις ανάμεσα στους δύο βασικούς συντελεστές παραγωγής, της εργασίας και του κεφαλαίου.  Στο στάδιο αυτό προστίθενται, διαπλέκονται και   αλληλοεπηρεάζονται  παράλληλες και κορυφαίας σπουδαιότητας θεσμικές εξελίξεις, όπως η εγκαθίδρυση της παγκοσμιοποίησης,  η πλήρης επικράτηση της νεοκλασικής κοσμοθεωρίας, που εκσυγχρονίζεται  με την ετικέτα του νεοφιλελευθερισμού, αλλά και η εγκατάσταση μιας  μόνιμης οικονομικής στασιμότητας στις προηγμένες οικονομίες.

Η οικονομική επιστήμη αποδείχθηκε, δυστυχώς, ανέτοιμη να συνδυάσει αποτελεσματικά τα διαθέσιμα εργαλεία του οπλοστασίου της, ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει με επιτυχία το, εντελώς, νέο αυτό οικονομικό περιβάλλον. Αντί της πρωτοτυπίας και της φαντασίας των μέτρων, που απαιτούσε η νέα αυτή επανάσταση, οι αρμόδιοι  για τις τύχες του κόσμου εξακολούθησαν να εφαρμόζουν παλιές, και σε πολλές περιπτώσεις, αποτυχημένες   συνταγές, που δυστυχώς στο σύνολό τους δεν έχουν θετικά αποτελέσματα, όπως άλλωστε  ήταν  εξαρχής   αναμενόμενο. Δεν υπάρχει πια σε κανένα σημείο του οικονομικού πεδίου, δυνατότητα επαφής ανάμεσα στο πρόβλημα και στον τρόπο με τον οποίο επιχειρείται η επίλυσή του.

Στην παρούσα  εισήγηση θα ασχοληθώ με το πρόβλημα της ανεργίας, παγκόσμιο αλλά κυρίως ευρωπαϊκό, που έχει παύσει, από καιρό,  να ανήκει στον οικονομικό κύκλο, εφόσον εξακολουθεί να είναι παρόν  και στις ανοδικές του φάσεις. Ωστόσο, η οικονομική πολιτική (πρωτίστως, πάντοτε, ευρωπαϊκή) επιμένει να αντιμετωπίζει την ανεργία, ως κυκλική, και με βάση τις νεοφιλελεύθερες σχετικές εμμονές της, ως ηθελημένη, με κύριο μέτρο  περιορισμού της την πτώση του επιπέδου των μισθών.

Η πρώτη παράγραφος της εισήγησής μου θα επιχειρήσει τη διερεύνηση των νέων δεδομένων, που προσδιορίζουν το πρόβλημα της ανεργίας, μετά το 1973, ενώ στη δεύτερη παράγραφο θα προταθεί  ένας διαφορετικός  τρόπος αντιμετώπισής της, πιο αποτελεσματικός, πιο ορθολογικός   και  κυρίως πιο ανθρώπινος

Ι. Τα χαρακτηριστικά της απασχόλησης  στο μεταβιομηχανικό στάδιο

Ενώ η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση συνδυάστηκε με δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος, που ήταν απαραίτητη για την απορρόφηση της μαζικής της παραγωγής, το τρίτο στάδιο της καπιταλιστικής παραγωγής έφερε  ανεργία και φτώχεια στην ανθρωπότητα, σύμφωνα με την ορθή πρόβλεψη  του M. Kalecki[1].

Οι εγκάρσιες μεταβολές, σε συνδυασμό και με την εφαρμογή αναποτελεσματικών μέτρων πολιτικής,   έθεσαν τέρμα στο καθεστώς της πλήρους απασχόλησης, και έφεραν την αβεβαιότητα και συχνά  το χάος στις σύγχρονες οικονομίες..

Μετά το τέλος της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης  παρατηρείται ανερχόμενη ανεργία, κυρίως  αλλά όχι μόνον στους κόλπους της ΕΕ[2], που παραμένει και μετά το τέλος της ύφεσης .  Η ανεργία  συμβαδίζει με ολοένα υψηλότερο επίπεδο ευμάρειας,  που όμως κατανέμεται όλο και πιο άνισα. Η αντιμετώπιση  ωστόσο του προβλήματος  της ανεργίας, παρότι  χαρακτηρίστηκε από την ΕΕ ως πρωταρχικό, ήδη από το 1993[3],  αποδείχθηκε   αδύνατη  μέχρι σήμερα. Η εμμονή της ανεργίας ενθαρρύνει την αναβίωση παλαιοτέρων οικονομικών θεωριών,  που υποστηρίζουν ότι ο καπιταλισμός, ωριμάζοντας, είναι  ολοένα  λιγότερο σε θέση να  απορροφήσει το εκάστοτε διαθέσιμο εργατικό δυναμικό[4]. H αδυναμία αυτή έχει πολλές και, συχνά, αλληλοσυμπληρούμενες ερμηνείες, όπως:

Α. Υπεραφθονία του συντελεστή παραγωγής "εργασία"

1. Η μείωση της ζήτησης εργασίας  στις προηγμένες οικονομίες

Μετά το 1970 διαπιστώνεται  σχετικός κορεσμός της παραδοσιακής ζήτησης, στις προηγμένες οικονομίες,  με   μείωση του ετήσιου  ρυθμού μεταβολής της ιδιωτικής κατανάλωσης, στις χώρες του ΟΟΣΑ[5]. Στη μείωση αυτή της ενεργού ζήτησης συμβάλλει και η μακρόχρονη πολιτική λιτότητας της ΕΕ, η κορύφωση των ανισοτήτων κατανομής του εισοδήματος, που ευνοεί την αποταμίευση ή ορθότερα την αποθησαύριση, η ανεργία σε συνδυασμό και με την καθήλωση των πραγματικών μισθών σε επίπεδο προηγούμενων δεκαετιών, καθώς και η γενικευμένη τάση περιορισμού του κράτους πρόνοιας. Οι οικονομολόγοι του ΟFCE, σε ειδικό τεύχος του περιοδικού τους αποδίδουν την πτώση της επένδυσης, κατά τα 2/3 της, σε ανεπαρκή ζήτηση[6], ενώ στην ίδια περίπου διαπίστωση καταλήγει και το ΔΝΤ[7]. Να προστεθεί, ακόμη, ότι στην ανεπάρκεια της ενεργού ζήτησης και των επενδύσεων, που περιορίζει την απασχόληση, συμβάλλουν αποφασιστικά και οι φορολογικοί  παράδεισοι, που σύμφωνα με εκτιμήσεις απενεργοποιούν τεραστίων διαστάσεων αγοραστική δύναμη, της τάξης των 11,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων[8].

Η χαμηλή δαπάνη για κατανάλωση και επένδυση στις σύγχρονες προηγμένες οικονομίες συνυπάρχει, ιδίως τα τελευταία χρόνια με γενική πτώση του επιπέδου των τιμών, που  καταλήγει σε πολύ χαμηλότερο πληθωρισμό του αντίστοιχου  ισορροπίας (που είναι γύρω στο 2%), και που, σε αρκετές περιπτώσεις  έχει ήδη  μετατραπεί   σε  αντιπληθωρισμό.

 2. Οι μικρές δυνατότητες δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας στον ώριμο καπιταλισμό

Στις ΗΠΑ, των  οποίων  οι τάσεις, στο συγκεκριμένο αυτό σημείο, δεν διαφέρουν σημαντικά από αυτές των υπολοίπων προηγμένων οικονομιών, εκτιμάται ότι ο χρηματοπιστωτικός  τομέας  απορροφά το 25% του συνόλου των εταιρικών κερδών, και αντιπροσωπεύει το 7% περίπου της οικονομίας. Ωστόσο, δεν κατορθώνει να δημιουργήσει, παρά μόνο  4% νέες θέσεις εργασίας, μέσα στις συνολικές[9]. Η μορφή της ανάπτυξης, στο στάδιο αυτό, παύει να είναι επεκτατική, όπως στο προηγούμενο της βιομηχανικής επανάστασης και γίνεται εντατική, δηλαδή χρησιμοποιεί ολοένα μικρότερη ποσότητα και των δύο συντελεστών της παραγωγής, για τη δημιουργία μιας μονάδας προϊόντος[10]. Ο βαθμός μείωσής τους δεν είναι ανάλογος, αλλά εξαρτάται από το είδος της τεχνικής προόδου που εκάστοτε επιλέγεται[11]. Το κενό, που προκαλείται από την ποσοτική μείωση των χρησιμοποιούμενων συντελεστών, στην παραγωγική διαδικασία, και που διαπιστώνεται από την πτώση του λόγου Εργασία-Προϊόν, αλλά και Κεφάλαιο-Προϊόν, αναπληρώνεται, χάρις στην ποιοτική αναβάθμιση των δύο βασικών συντελεστών παραγωγής, δηλαδή στη νέα μορφή τεχνικής προόδου, στην οποίαν αναφέρομαι, πιο αναλυτικά, αμέσως στη συνέχεια. Εξαιτίας, ωστόσο, της αποβιομηχάνισης, ενδέχεται να εμφανίζει άνοδο ο λόγος Κεφάλαιο-Προϊόν, καθώς ανέρχεται το ποσοστό  των αχρησιμοποίητων εγκαταστάσεων παραγωγής. Αποδεικνύεται, ωστόσο, ότι η άνοδος αυτή δεν επηρέασε δυσμενώς το μερίδιο του κεφαλαίου στο ΑΕΠ των προηγμένων οικονομιών, αλλά συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή στο μεταβιομηχανικό στάδιο καπιταλιστικής ανάπτυξης ενισχύεται η ικανότητά του να διατηρεί και να επαυξάνει το μερίδιό του στο ΑΕΠ, επειδή, προφανώς,  έχουν απενεργοποιηθεί τα παραδοσιακά εργαλεία παραγωγής και κατανομής, στο παρόν στάδιο ανάπτυξης.

Στα πλαίσια, εξάλλου, του μεταβιομηχανικού αναπτυξιακού σταδίου διαπιστώνεται εξάντληση των αναπτυξιακών περιθωρίων στις προηγμένες οικονομίες, και  αυτή εμφανίζεται μέσα από τις μεταβολές  της μετακίνησης, ανάμεσα στους παραγωγικούς τομείς,  των δύο βασικών συντελεστών παραγωγής. Η μετακίνηση αυτή εκτιμάται ότι αυξάνει την παραγωγικότητα, κατά 44%, όταν διενεργείται   από τον πρωτογενή στο δευτερογενή τομέα, ενώ όταν η μετακίνηση πραγματοποιείται από τον δευτερογενή προς τον τριτογενή τομέα    παραγωγικότητα  ανέρχεται μόνον κατά 15%[12]. Και, ακριβώς, στο τρίτο στάδιο καπιταλιστικής εξέλιξης, η μετακίνηση των δύο βασικών συντελεστών της παραγωγής έχει αυτήν την κατεύθυνση, δηλαδή από τον δευτερογενή (αποβιομηχάνιση), προς τον τριτογενή. Ο περιορισμός του ρυθμού ανάπτυξης, που έτσι προκύπτει, εμποδίζει τη θετική λειτουργία της  έντασης της απασχόλησης, παρότι  διαχρονικά έχει περιοριστεί σημαντικά στην Ευρώπη (στη δεκαετία του '60 η σχέση ρυθμού ανάπτυξης και δημιουργίας νέων θέσεων απασχόλησης ήταν, 4.2%, ενώ  έκτοτε εκτιμάται σε μόνον 2%)[13].

3. Παγκοσμιοποίηση και απασχόληση

Η πλήρης απελευθέρωση των διεθνών συναλλαγών αύξησε δραματικά την προσφορά κυρίως ανειδίκευτης εργασίας στις προηγμένες οικονομίες, που προέρχεται από αναπτυσσόμενες και ταυτόχρονα ενθάρρυνε τη μαζική μετεγκατάσταση επιχειρήσεων, από τις οικονομικά προηγμένες, προς τις αναπτυσσόμενες οικονομίες[14], με αποτέλεσμα να προκληθεί  σημαντική απώλεια θέσεων εργασίας στις πρώτες. Με την παγκοσμιοποίηση, εξάλλου, η ανταγωνιστικότητα απέκτησε ηγετικό ρόλο στις αποφάσεις και ενέργειες των επιχειρηματιών  και των επί μέρους εθνικών κυβερνήσεων των προηγμένων οικονομιών. Το περιεχόμενο, ωστόσο, αυτής  της νέας μορφής  ανταγωνιστικότητας εμφανίζεται με ολοένα πιο επιθετικό χαρακτήρα απέναντι στις χώρες-ανταγωνίστριες, εφόσον το γέρας της νίκης και της επιτυχίας είναι η εξασφάλιση ολοένα μεγαλύτερου μεριδίου στο διεθνές εμπόριο.  Και ως το  κυριότερο και πιο αποτελεσματικό μέτρο για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας αναγνωρίζεται, γενικώς, ο περιορισμός του κόστους εργασίας, με τη βοήθεια μαζικών απολύσεων. 

4. Η νέα μορφή της τεχνικής προόδου στον ώριμο καπιταλισμό

Χάρη στη νεοκλασικής έμπνευσης συνάρτηση παραγωγής Cobb-Douglas δίνεται, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο  λύση, στο πολυσυζητημένο και εξαιρετικά περίπλοκο  πρόβλημα του τρόπου κατανομής του προϊόντος ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο. Με  βάση παρατηρήσεις, που αφορούσαν μια αρκετά μακρόχρονη περίοδο, έγινε δεκτό ότι τα μερίδια εργασίας και κεφαλαίου στο ΑΕΠ παραμένουν σταθερά, και  διαμορφώνονται σε 2/3 για την εργασία και σε 1/3 για το κεφάλαιο, με μικρές αποκλίσεις που, διαχρονικά, αλληλοεξουδετερώνονται. Η παραδοχή, βέβαια, αυτή υποθέτει τη χρησιμοποίηση ουδέτερης τεχνικής προόδου[15], ή και τεχνικής προόδου εντάσεως κεφαλαίου[16] ή εντάσεως εργασίας[17], των οποίων όμως οι προκαλούμενες διαφορές απόδοσης ανάμεσα στους δύο συντελεστές της παραγωγής εξουδετερώνονται διαχρονικά. Και τα τρία αυτά είδη τεχνικής προόδου, που επικράτησαν  στο βιομηχανικό στάδιο ανάπτυξης, και που προϋποθέτουν ποσοτική αύξηση των χρησιμοποιουμένων, στην παραγωγική διαδικασία, συντελεστών παραγωγής,  φαίνεται να έχουν σημαντικά υποχωρήσει στο μεταβιομηχανικό, που τώρα διανύουμε, δίνοντας τη θέση τους στη μη ενσωματωμένη τεχνική πρόοδο. Πρόκειται για τη νέα τεχνολογία, η οποία δεν ενσωματώνεται στο κεφάλαιο, δεν προστίθεται στον όγκο του, δεν προϋποθέτει επένδυση παγίου κεφαλαίου διότι δεν είναι ποσοτική, παρότι αυξάνει την παραγωγικότητα και των δύο συντελεστών παραγωγής[18] [19]. Πρόκειται για "βελτιωμένες/προηγμένες γνώσεις", που περιορίζουν την αναγκαία ποσότητα εργασίας και κεφαλαίου στην παραγωγική  διαδικασία των σύγχρονων οικονομιών  και που αποτελούν κτήμα ολόκληρης  της ανθρωπότητας. Χάρις σε αυτές τις γνώσεις, που αποτελούν το επιστέγασμα της ανθρώπινης εργασίας, δηλαδή τη διανοητική, η ανθρωπότητα μπορεί να εξασφαλίσει, εφεξής, μεγαλύτερη ευμάρεια με λιγότερη εργασία,  αυξάνοντας έτσι τις επιλογές του ελεύθερου χρόνου της.

Η παραγωγικότητα, που προκύπτει από τη νέα αυτή μορφή τεχνικής προόδου είναι, εξαιρετικά, δύσκολο να μετρηθεί, καθώς αφορά ποιοτικά και όχι πια ποσοτικά δεδομένα. Κατά τον Robert Gordon[20], οι καινοτομίες του παρόντος αναπτυξιακού σταδίου δεν μπορούν να συγκριθούν με τα φαντασμαγορικά αποτελέσματα της περιόδου 1870-1970, που έφεραν πραγματική επανάσταση στον τρόπο λειτουργίας της παγκόσμιας οικονομίας, και που κατ' αυτόν δεν είναι δυνατόν να επαναληφθούν. Αντιθέτως, η παρούσα τεχνική πρόοδος  έχει ως αποτέλεσμα την πτώση της μέσης ωριαίας παραγωγικότητας της εργασίας, στις ΗΠΑ, κατά 1.33 μετά το 1970.  Τα μέτρια αυτά αποτελέσματα αποδίδονται από τον Robert Gordon  στη γήρανση του πληθυσμού, στην άνοδο των ανισοτήτων, στη στασιμότητα της εκπαίδευσης και στο  ανερχόμενο χρέος. Κατά τον Robert Gordon, η παρούσα γενιά στις ΗΠΑ (και όχι μόνον αφού οι τάσεις είναι  περίπου προς την ίδια κατεύθυνση στο σύνολο των προηγμένων οικονομιών) θα είναι η πρώτη που δεν θα ξεπεράσει το βιοτικό επίπεδο των γονιών της. Την απαισιοδοξία του R. Gordon για το μέλλον της οικονομίας συμμερίζεται και ο Robert Solow με την άποψή  του, που επικράτησε   ως το παράδοξο του Solow:" “Βλέπει κανείς παντού υπολογιστές, αλλά η παραγωγικότητα τους  δεν φαίνεται στα στατιστικά δεδομένα ”  (1987) [21].

Αυτό το παράδοξο του Solow έγινε το επίκεντρο  πολυάριθμων προσπαθειών ερμηνείας για το τι  μπορεί να συμβαίνει με το στάδιο της πληροφορικής, και  πως εξηγείται το ότι  καταλήγει σε χαμηλή παραγωγικότητα. Επιλέγω από το πλήθος των σχετικών επιχειρημάτων,  το  ότι είναι, ίσως, ακόμη νωρίς για να έχει κανείς σαφή εικόνα των αποτελεσμάτων αυτού του νέου αναπτυξιακού σταδίου, ότι  οι βελτιώσεις επεκτείνονται σε ολόκληρη την οικονομία και τους επί μέρους κλάδους της, και επομένως δεν είναι εύκολη η στατιστική εκτίμησή τους, ότι η φανταστική διαχρονική μείωση των τιμών  των υπολογιστών καταλήγει σε απειροελάχιστο ποσοστό συμβολής τους στο συνολικό ΑΕΠ, αλλά πάνω από όλα  ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθεί η παραγωγικότητα σε αυτό το στάδιο, ακριβώς επειδή  συνίσταται σε άϋλα /ποιοτικά και όχι ποσοτικά αποτελέσματα, τα οποία διαχέονται σε πολλούς τομείς της οικονομίας.

Ως μερικότερο συμπέρασμα  θα πρέπει να συγκρατήσουμε ότι οι σημαντικές μεταβολές που επήλθαν στην παγκόσμια οικονομία, κατά τη δεκαετία του '70 δημιούργησαν, στην αγορά εργασίας,  μακροχρόνια ανισορροπία της μορφής Προσφορά>Ζήτηση του συντελεστή "εργασία".

Β. Και  η   πολιτική  απασχόλησης που  δεν ανανεώνεται

Οι επαναστατικές μεταβολές, που επήλθαν στην αγορά εργασίας των προηγμένων οικονομιών μετέτρεψαν την ανεργία, από κυκλική σε μόνιμη. Ήταν σαφές ότι η αντιμετώπισή της  δεν θα μπορούσε πια να βασίζεται  στα παραδοσιακά μέτρα της πολιτικής απασχόλησης αλλά, αντιθέτως,  απαιτούσε τη λήψη νέων μέτρων οικονομικής πολιτικής. Τα νέα αυτά απολύτως αναγκαία μέτρα δεν  εξασφαλίστηκαν ή, ενδεχομένως,  δεν υπήρχε πολιτική βούληση, εκ μέρους των αρμοδίων, για να τεθούν σε εφαρμογή. Έτσι, όσο παράδοξο και αν αυτό φαίνεται, η ευρωπαϊκή εργασιακή πολιτική  εξακολούθησε  να διαπνέεται, μέχρι  και εντελώς πρόσφατα, από  τον πανικό εναντίον του πληθωρισμού, παρότι αυτός έδινε συχνά  τη θέση του σε αντιπληθωρισμό.  Αναμενόμενο, λοιπόν, ήταν  ότι, όλα  τα πεπερασμένα μέτρα πολιτικής, που χρησιμοποιήθηκαν για την αναθέρμανση της οικονομίας, και την αύξηση της απασχόλησης, υπήρξαν αναποτελεσματικά, σε σημείο που να αντιμετωπίζεται η λήψη μέτρων απελπισίας, όπως η ρίψη με ελικόπτερο, μεγάλης ποσότητας χαρτονομισμάτων, προκειμένου  να ενισχυθεί η ζήτηση, ή ακόμη και η εφαρμογή αρνητικών επιτοκίων.

Σε πείσμα της ανοδικής τάσης της ανεργίας, και του μόνιμου χαρακτήρα της, κυρίως στην Ευρώπη αλλά όχι μόνον, οι ιθύνοντες της ΕΕ επιμένουν να την  εκλαμβάνουν ως ηθελημένη, δηλαδή   εξακολουθούν να υποθέτουν  ότι οι στρατιές των ανέργων προτιμούν να παραμένουν άνεργοι, παρά να εργαστούν με τον μισθό ο οποίoς εκάστοτε επικρατεί στην αγορά. Κατά τους νεοκλασικούς/νεοφιλελεύθερους, η στάση αυτή των ανέργων εμποδίζει την πραγματοποίηση της πλήρους απασχόλησης, που κατ' αυτούς  είναι η μοναδική μορφή ισορροπίας στην αγορά εργασίας, και  ωθεί τους εργαζομένους να προτιμούν το φαινόμενο του εισοδήματος (δηλαδή  προτιμούν περισσότερες ώρες ανάπαυσης  από περισσότερες ώρες εργασίας).

Παρότι, το σύνολο των υποθέσεων της οριακής θεωρίας, που διέπουν και τις συνθήκες της  απασχόλησης ήταν, από την αρχή αμφισβητήσιμες, εύρισκαν, ωστόσο, ευρύ πεδίο εφαρμογής στο περιβάλλον  που επικρατούσε στο βιομηχανικό στάδιο  ανάπτυξης, σε σύγκριση με το μεταβιομηχανικό. Γιατί,   πως να διανοηθεί κανείς να μεταφέρει   όρους, όπως του μέσου ή του οριακού εργάτη, που υποτίθεται ότι προσδιορίζει το μισθό του συνόλου των εργαζομένων σε κλάδο ομοειδών επιχειρήσεων, όπως του μισθού ισορροπίας,  όπως της τέλειας γνώσης των συνθηκών της αγοράς, όπως της αδυναμίας επηρεασμού της τιμής από μεμονωμένο παραγωγό κ.ο.κ, αλλά και πως να μεταφέρει κανείς  το περιεχόμενο του τομέα των υπηρεσιών, στο περιβάλλον του Ίντερνετ και των χρηματιστηρίων, όπου δεν υπάρχει χώρος υποδοχής για  τίποτε από όσα συνθέτουν τη θεωρία νεοκλασικών/νεοφιλελεύθερων.

Ωστόσο, αυτές οι αρχές και υποθέσεις  των νεοκλασικών, εξακολούθησαν να ισχύουν ως τάσεις και ως υπόβαθρο, παρότι δεν υπήρχε πια η ελάχιστη ανταπόκριση από το νέο εργασιακό περιβάλλον της μεταβιομηχανικής  εποχής.  Η κύρια συνέπεια αυτής της εμμονής χρησιμοποίησης εργαλείων, που ήταν εκ των προτέρων βέβαιο ότι δεν θα αποδώσουν, ήταν η πλήρης αποδιοργάνωση των κανόνων της κατανομής του εισοδήματος, ανάμεσα στην εργασία και στο κεφάλαιο. Η ανωμαλία αυτή  οφείλεται, πρωταρχικά,  στο ότι επιτράπηκε ο  διαχωρισμός παραγωγικότητας και επιπέδου μισθού, αν και η αλληλεξάρτησή τους   αποτελεί τη σπονδυλική στήλη της νεοκλασικής θεωρίας[22]. Και όχι μόνο, αλλά  ο παραπάνω αυτός επίσημος διαχωρισμός, και μια σειρά από μέτρα εναντίον της εργασίας, και κυρίως εναντίον της ανειδίκευτης, οδήγησαν στην πλήρη ανατροπή των υποθέσεων, και των προβλέψεων της συνάρτησης Cobb-Douglas[23], όπου διαπιστώνεται (ανορθόδοξη) απώλεια του μεριδίου των μισθών, φυσικά υπέρ των κερδών,  της τάξης του  5,8% στις χώρες-μέλη του G7,  μεταξύ των ετών 1983-2006.

Πριν τη σύντομη αναφορά  στις επί μέρους δυσκολίες, ακόμη και απλής επίκλησης, των βασικών θεωριών απασχόλησης  που θα επιχειρηθεί, αμέσως, στη συνέχεια, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι σε αυτή τη χαοτική κατάσταση, στην οποίαν έχουν περιέλθει οι προσπάθειες εκτίμησης της παραγωγικότητας, καθώς και αυτές της αντιμετώπισης και του περιορισμού της ανεργίας, αναδείχθηκε ως νικητής και απόλυτος κυρίαρχος ο συντελεστής "κεφάλαιο", κατατροπώνοντας το συντελεστή "εργασία", και υποχρεώνοντάς τον να αρκείται σε ολοένα χαμηλότερα ποσοστά μέσα στο ΑΕΠ.  Αποδεικνύεται, έτσι, περίτρανα ότι το κεφάλαιο, που ήταν ανέκαθεν  ο ισχυρός συντελεστής παραγωγής, ανάκτησε την ασυδοσία του, μόλις  υποχώρησαν οι ρυθμίσεις που τον υποχρέωναν σε καταστολή.

 Δύο είναι οι οικονομικές κοσμοθεωρίες, η κλασική-νεοκλασική και η κεϋνεσιανή,  με το ειδικό τους περιεχόμενο, που αφορά την απασχόληση και που εδώ θα μας απασχολήσει.

1. Η κλασική -νεοκλασική πολιτική απασχόλησης

Στα πλαίσια της κλασικής-νεοκλασικής θεώρησης δεν προβλέπεται μακροοικονομική πολιτική για τη δημιουργία πλήρους απασχόλησης, εφόσον η κατάσταση της πλήρως απασχολούμενης οικονομίας είναι  η μοναδική δυνατή ισορροπία, στους κόλπους της, και εφόσον  οι οπαδοί της είναι κάθετα αντίθετοι με την οποιασδήποτε μορφής παρέμβαση στην οικονομία, και ειδικότερα στο χώρο της απασχόλησης.

Οι οπαδοί αυτής της θεώρησης παραμένουν  πιστοί στον περίπου  μεταφυσικό ρόλο των νόμων και των δυνάμεων της αγοράς, που κληρονόμησαν από τους φυσιοκράτες, με κάποιους βέβαια  περιορισμούς της αρχικά απόλυτης ισχύος τους.  Πρόκειται για το "αόρατο χέρι", που  εξασφαλίζει την ισορροπία στο σύνολο των επί μέρους αγορών της οικονομίας. Πράγματι, οι κλασικοί -νεοκλασικοί λειτουργούν ως αν πιστεύουν ότι  υπάρχουν "τάσεις" στην αγορά, που εκφράζονται με την προσφορά και τη ζήτηση και που αποκαθιστούν τις ανισορροπίες της. Αυτό, όμως, που πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα  είναι ότι οι κλασικοί-νεοκλασικοί αποδίδουν πλήρως τις ανισορροπίες, που εμφανίζονται στην αγορά εργασίας, στην εργατική τάξη. Η ανεργία, στην αγορά εργασίας, που αναγκαστικά είναι βραχυχρόνια, γιατί στη μακροχρόνια περίοδο η ισορροπία αποκαθίσταται οπωσδήποτε, οφείλεται σε  εξωτερικές παρεμβάσεις, που παρεμποδίζουν τις δυνάμεις της αγοράς να λειτουργήσουν. Πρόκειται:

*Πρώτον, για τον ορισμό υποχρεωτικού κατώτατου μισθού, που αν οριστεί υπεράνω του εκάστοτε "μισθού ισορροπίας" αποτρέπει όσους αναζητούν απασχόληση να δεχθούν τον "μισθό ισορροπίας"[24]

*Δεύτερον, για τα επιδόματα ανεργίας, των οποίων η γενίκευση στις προηγμένες οικονομίες, ωθεί τους εργαζόμενους να προτιμούν το φαινόμενο του εισοδήματος(περισσότερες ώρες ανάπαυσης), σε βάρος αυτού της υποκατάστασης (περισσότερες ώρες εργασίας), και

*Τρίτον, για το ρόλο των συνδικάτων εργατών, που φυσικά θεωρείται αρνητικός, κατά την κρίση των κλασικών-νεοφιλελεύθερων, κυρίως, επειδή η αγορά εργασίας έπαυσε να είναι ατομική, και οι παράλογες τυχόν απαιτήσεις των εργαζομένων υποστηρίζονται συλλογικά και όχι μεμονωμένα.

Μετά το 1973, η αύξηση της ανεργίας, που ήταν σημαντική και συνεχής, καθώς και η δραματική, σε πολλές περιπτώσεις, καθήλωση των μισθών[25] ή και η  δραστική τους μείωση[26], δεν αφήνει περιθώρια για τέτοιας μορφής  ερμηνείες. Επιπλέον, όμως, να αναφέρω  και  το ότι μια σειρά, από ad hoc έρευνες, που διενεργήθηκαν σε πολλές χώρες, ουδόλως επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις των σύγχρονων καταιγιστικών μεταρρυθμίσεων. Πολλές από τις μελέτες αυτές καταλήγουν σε πολύ αμφισβητούμενα συμπεράσματα, ενώ τα αποτελέσματα πολλών άλλων διαψεύδουν τις σχετικές νεοκλασικές υποθέσεις[27].

Η εμμονή της ΕΕ να εξακολουθεί να στηρίζει την οικονομική της πολιτική στις νεοκλασικές απόψεις που ουδέποτε επαληθεύθηκαν ξεκινά, προφανώς, με την  προσπάθειά της να καλύψει το αναπτυξιακό χάσμα ανάμεσά της και στις ΗΠΑ, που το αποδίδει στην ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας, στην περίπτωσή της, σε αντίθεση με την Αμερική. Η βασική υπόθεση, που όπως απέδειξε ο J.M. Keynes, ουδόλως ανταποκρίνεται στα πράγματα είναι η παραδοχή  της ύπαρξης θετικής συνάρτησης της επένδυσης από την αποταμίευση. Με βάση αυτήν την παραδοχή, η ενθάρρυνση των κερδών, σε βάρος των μισθών ενθαρρύνει την επένδυση και συνεπώς και την ανάπτυξη. Οι προτροπές αυτής της πολιτικής, όπως περιλαμβάνονται στο Λευκό Βιβλίο του 1993 είναι η μείωση του εργατικού μισθού κάτω από την παραγωγικότητα της εργασίας, ο περιορισμός του κοινωνικού μισθού και η απόδοση πρωταρχικής σημασίας στη νομισματική σταθερότητα, παρότι αυτή περιορίζει την απασχόληση.

Η κλασική-νεοκλασική πολιτική αντιμετώπισης της ανεργίας ουδέποτε επαληθεύθηκε, στη βραχυχρόνια και μεσοπρόθεσμη περίοδο. Οι επιπτώσεις  αυτής της αποτυχίας ήταν, ωστόσο, πολύ λιγότερο τραυματικές, όσο η ανεργία  βρισκόταν σε ελεγχόμενα επίπεδα, και πολύ περισσότερο μετά το 1973 και μέχρι σήμερα   που   η αποτυχία της  συνδέεται με την έλευση  χρόνιας οικονομικής στασιμότητας  και αντιπληθωρισμού.

2. Η κεϋνσιανή πολιτική απασχόλησης

Οι αρνητικές εμπειρίες της μεγάλης οικονομικής κρίσης, των ετών 1929-33, συνέβαλαν στην πλήρη εγκατάλειψη των κλασικών-νεοκλασικών απόψεων και ταυτόχρονα προσέδωσαν στη θεωρία του J.M. Keynes τη μορφή επανάστασης. Η κεϋνσιανή θεωρία απασχόλησης γελοιοποιεί  τις απόψεις των κλασικών-νεοκλασικών[28], και ειδικότερα αυτές περί των αιτίων της ανεργίας, απορρίπτοντας πλήρως αυτήν περί της "ηθελημένης ανεργίας". Για τον  J.M. Keynes,αντιθέτως, η ανεργία είναι  μη ηθελημένη (εκτός από ένα ασήμαντο ποσοστό της), οφείλεται στον ώριμο καπιταλισμό που χρειάζεται ολοένα μικρότερη ποσότητα εργασίας, και περιορίζει διαχρονικά  τη συνολική δαπάνη για κατανάλωση και επένδυση. Κατά την κεϋνσιανή άποψη, η ζήτηση εργασίας  είναι συνάρτηση της ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες. O  Keynes, εξάλλου, απορρίπτει τη μονομέρεια της νεοκλασικής θεωρίας, σχετικά  με την ύπαρξη μιας μοναδικής ισορροπίας, αυτής της πλήρους απασχόλησης και  εισάγει μια νέα μορφή της, αυτήν της ισορροπίας υποαπασχόλησης.  Οι διαπιστώσεις αυτές, σχετικά με τα αίτια της ανεργίας αποκλείουν, παντελώς, την απόδοση ευθυνών για τη δημιουργία τους στους εργαζόμενους. Και επειδή η ανεργία δεν είναι μόνο βλαβερή για τους ανέργους, αλλά και για ολόκληρη την οικονομία, σε αντίθεση με τη νεοκλασική θεωρία, που είναι μικροοικονομική, ο Keynes προτείνει τη λήψη μακροοικονομικών μέτρων. Το επιστέγασμα αυτών των μέτρων αφορά τη στενή συνεργασία ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, και ειδικότερα τη δραστηριοποίηση του δημοσίου, κάθε φορά που η δαπάνη του ιδιωτικού τομέα δεν επαρκεί για την επίτευξη της πλήρους απασχόλησης.  Η προσφορά εργασίας, κατά τον Keynes, εκλαμβάνεται ως απολύτως ελαστική,   ενώ η αύξηση της ζήτησης εργατικού δυναμικού, όσο υπάρχει υποαπασχόληση, δηλαδή, ώσπου να επιτευχθεί πλήρης απασχόληση, δεν επιδρά στο επίπεδο των τιμών, αλλά μόνον σε αυτό της απασχόλησης. Ο Keynes   διαψεύδει τη νεοκλασική/νεοφιλελεύθερη άποψη ότι η επένδυση είναι συνάρτηση της αποταμίευσης και, αντιθέτως, υποστηρίζει ότι η επένδυση εξαρτάται από την οριακή απόδοση του κεφαλαίου (από την απόδοση που προβλέπει ότι θα εξασφαλίσει ο επενδυτής από την εκάστοτε τελευταία επένδυσή του). Η ιδιωτική επένδυση είναι, συνεπώς, μέγεθος εξαιρετικά ασταθές,   και αναφορικά με τη  ζήτηση για κατανάλωση, η  ανισότητα κατανομής την περιορίζει και στη θέση της ενθαρρύνεται η αποταμίευση/αποθησαύριση. Η πρόταση του Keynes για την επίτευξη πλήρους απασχόλησης είναι η   ανάγκη ανακατανομής του εισοδήματος, υπέρ των οικονομικά ασθενέστερων, εφόσον θεωρείται βέβαιο ότι αυτοί θα σπεύσουν να δαπανήσουν τα επιπλέον εισοδήματά τους, επιτυγχάνοντας με τον τρόπο αυτό πλήρη απασχόληση.

Η υλοποίηση της κεϋνσιανής πολιτικής απασχόλησης, μετά το 1958, επαφίεται στην καμπύλη του Phillips[29], που όπως είναι γνωστό εξασφαλίζει τη δυνατότητα επιλογής της εκάστοτε εφαρμοζόμενης πολιτικής, ανάμεσα σε περισσότερο πληθωρισμό και λιγότερη ανεργία, ή χαμηλότερο πληθωρισμό και περισσότερη ανεργία. Το σχήμα αυτό λειτούργησε ικανοποιητικά ως τη δεκαετία του '70, αλλά στη συνέχεια, και όταν η ισορροπία υποαπασχόλησης εγκαθίσταται, καταρχήν στην Ευρώπη και όχι μόνον, η εφαρμογή του συναντά ανυπέρβλητες δυσκολίες, και τούτο επειδή   οι οικονομίες με ανεργία έχουν, ταυτόχρονα, εισέλθει και σε χρόνια κατάσταση ύφεσης ή, πρόσφατα, και σε μόνιμη οικονομική στασιμότητα. Στην καμπύλη, συνεπώς, του Phillips υπάρχει εφεξής ανεργία, που όμως δεν είναι πια δυνατόν να ανταλλαχθεί με υψηλότερο ρυθμό πληθωρισμού, παρότι  οι ιθύνοντες της ΕΕ προσπαθούν με τρόπους, μη αποτελεσματικούς, μέχρι τη στιγμή που γράφεται αυτό το άρθρο,  να επιτύχουν  ρυθμό πληθωρισμού  2%, που θεωρούν ότι εξασφαλίζει  την ισορροπία.

Περατώνοντας την παράγραφο Ι της παρούσας εισήγησης το συμπέρασμα που εξάγεται από την μέχρι τώρα ανάλυση είναι ότι στις σύγχρονες οικονομίες του ώριμου καπιταλισμού δεν είναι πια δυνατή η αντιμετώπιση της ανερχόμενης ανεργίας με τη βοήθεια παραδοσιακών θεωρητικών κατασκευών.

ΙΙ.  Ανάγκη νέας πολιτικής για την αντιμετώπιση  της νέας μορφής ανεργίας στο μεταβιομηχανικό στάδιο ανάπτυξης

Στα πλαίσια της  δεύτερης αυτής παραγράφου, και στα τρία σημεία της,  θα προσπαθήσω να αποδείξω, πρώτον, ότι η ανεργία, στον ώριμο καπιταλισμό, που τώρα διανύουν οι προηγμένες οικονομίες, είναι ένα ψευδοπρόβλημα ενώ το πραγματικό, που συγκαλύπτεται, είναι ο τρόπος κατανομής του προϊόντος. Στη συνέχεια, και σε ένα δεύτερο σημείο της θα επιστρατεύσω τους λόγους, για τους οποίους η συνέχιση αυτής της κατάστασης  είναι, ήδη, επικίνδυνη και προβλέπεται ότι θα επιδεινωθεί στο άμεσο μέλλον, και τέλος στο τρίτο σημείο θα προτείνω μια νέα πολιτική για την αντιμετώπιση της ανεργίας.

Α. Η ανεργία, στον ώριμο καπιταλισμό, είναι ένα ψευδοπρόβλημα

Όπως υποστήριξα στην παράγραφο Ι, η ανεργία στο μεταβιομηχανικό στάδιο ανάπτυξης  είναι το αποτέλεσμα της αδυναμίας του ώριμου καπιταλισμού να απασχολήσει  το σύνολο του εκάστοτε διαθέσιμου εργατικού δυναμικού. Είναι παράλογο,  συνεπώς, αυτή η αναπότρεπτη  εξέλιξη  να αποβαίνει σε βάρος του συντελεστή "εργασία",  που εκλαμβάνεται ως  "μαύρο πρόβατο", και να αποκλείεται από τα πλεονεκτήματα της οικονομικής μεγέθυνσης,  ολοένα και περισσότερο   μετά το 1973. Στις νομοτελειακές αυτές  εξελίξεις του καπιταλισμού  προστίθενται, εξάλλου, και πολύπλευρες  δυσμενείς  συνέπειες για την εργασία, που είναι το   αποτέλεσμα της  λήψης μέτρων, που διαιωνίζουν και εντείνουν  την υποαπασχόληση. Η συνεχής εφαρμογή  τέτοιας μορφής μέτρων  εύκολα οδηγεί στο συμπέρασμα ότι  η δημιουργία και η διατήρηση της ανεργίας είναι  ενσυνείδητη και οι συνέπειές της επιθυμητές.  Ενδεικτικά αναφέρω την επιλογή της αυστηρής  νομισματικής σταθερότητας, ως πρωταρχικό στόχο της σύγχρονης ευρωπαϊκής μακροοικονομικής πολιτικής, παρότι είναι περιοριστική της απασχόλησης, την ουσιαστική κατάργηση της δημοσιονομικής πολιτικής, που δημιουργούσε  ελλείμματα στον προϋπολογισμό, στην κατιούσα φάση του οικονομικού κύκλου, προκειμένου να αναθερμανθεί η οικονομία, την ανοχή της μαύρης εργασίας, επειδή περιορίζει το κόστος παραγωγής και αυξάνει την ανταγωνιστικότητα, την ενθάρρυνση της ευελιξίας της αγοράς εργασίας, που ουσιαστικά καταργεί το παραδοσιακό καθεστώς της πλήρους απασχόλησης κ.ά.

Το πρόβλημα της ανεργίας, κυρίως στην Ευρώπη και όχι μόνο, είναι ουσιαστικά πρόβλημα κατανομής του προϊόντος, που στον ώριμο καπιταλισμό είναι άλυτο, καθώς έχουν πλήρως απενεργοποιηθεί τα σχετικά θεωρητικά εργαλεία, που ήταν σε θέση, αν και όχι πάντοτε απολύτως ικανοποιητικά, να προσδιορίσουν το μερίδιο της εργασίας και του κεφαλαίου στο παραγόμενο προϊόν. Με βάση τη σχετική σταθερότητα της σχέσης των αμοιβών κεφαλαίου και εργασίας[30], και παρά τις κάποιες συγκρούσεις, που ήταν γενικά ήπιας μορφής, εξασφαλίστηκε μέχρι τη δεκαετία του '70 η εξίσωση προσφοράς και ζήτησης, η πλήρης απασχόληση του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, αλλά και η εξασφάλιση ταχύτατων ρυθμών ανάπτυξης. Να σημειωθεί, ακόμη, ότι μέχρι τη δεκαετία του '70, οι διαφορές στο επίπεδο αμοιβής ειδικευμένων και ανειδίκευτων εργαζομένων ήταν, αρκετά, περιορισμένες.

Μετά το τέλος, ωστόσο, της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης, εισέβαλε το χάος στην οικονομία της ΕΕ, με τη μορφή ανερχόμενης ανεργίας, και στις ΗΠΑ με την εγκαθίδρυση της κοινωνίας των 2/3. Οι εξελίξεις αυτές, είναι απόρροια της πλήρους αποδιοργάνωσης του παραδοσιακού τρόπου υπολογισμού της παραγωγικότητας της εργασίας, και συνεπώς και της κατανομής του προϊόντος μεταξύ της εργασίας και του κεφαλαίου.  Η αποδιοργάνωση αυτή θα πρέπει να αποδοθεί  στην εμφάνιση των πρωτόγνωρων διαρθρωτικών χαρακτηριστικών του μεταβιομηχανικού αναπτυξιακού σταδίου, για την αποκωδικοποίηση των οποίων δεν είχε ληφθεί ούτε η ελάχιστη μέριμνα. Στο νέο, λοιπόν, αυτό καπιταλιστικό στάδιο, στο οποίο δεν έχουν εφαρμογή τα θεωρητικά σχήματα του παρελθόντος, και για τη λειτουργία του οποίου δεν έχουν προβλεφθεί υποκατάστατά τους, έχουν κυριολεκτικά εισορμήσει οι άγριοι νόμοι της ζούγκλας. Και στη ζούγκλα οι μεγάλοι  και ισχυροί  καταβροχθίζουν τους μικρούς και ανίσχυρους.  Προφανώς, στον τρόπο κατανομής της ζούγκλας, που εγκαθιδρύθηκε στο μεταβιομηχανικό στάδιο, επικρατεί πλήρως και επιβάλλει τους δικούς του νόμους, ο ισχυρότερος των δύο βασικών συντελεστών της παραγωγής, που είναι το κεφάλαιο, και που με τις νέες συνθήκες που επικρατούν, δεν υπόκειται πια σε περιοριστικούς όρους, και είναι εντελώς ανεξέλεγκτος. Μερικά από τα πρωτόγνωρα χαρακτηριστικά του νέου αυτού αναπτυξιακού σταδίου, στα οποία αποδίδονται οι πολύ σημαντικές δυσκολίες κατανομής του προϊόντος, μπορούν να συνοψιστούν ως εξής. Στους τρεις βασικούς συντελεστές της παραγωγής[31], πρέπει ήδη να προστεθεί και ένας τέταρτος, που είναι η γνώση και που έγινε  ήδη το μέσον και όχι ένα από τα μέσα[32]. Η κλασική, ωστόσο, διάκριση σε τρεις (ή και ήδη τέσσερις ) συντελεστές παραγωγής φαίνεται να μην έχει πια περιεχόμενο, εφόσον στην μεταβιομηχανική κοινωνία, οι τρεις συντελεστές παραγωγής και η τεχνική πρόοδος συγχέονται στο τελικό προϊόν, που και αυτό αποτελεί συνδυασμό ύλης και υπηρεσιών, και ο διαχωρισμός της παραγωγικότητας του καθενός είναι, προς το παρόν, αδύνατος. Αλλά, και η παραδοσιακή διάκριση σε τρεις  βασικούς τομείς παραγωγής[33]έχει πια οριακή μόνο σημασία, εφόσον τα νέα προϊόντα προέρχονται ταυτόχρονα και από τον δευτερογενή και από τον τριτογενή τομέα. Εξάλλου, η διανοητική εργασία, που κατά βάση κυριαρχεί στο μεταβιομηχανικό αναπτυξιακό στάδιο είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο να υπαχθεί στις παραδοσιακές ιεραρχημένες σχέσεις  εργοδότη-εργαζόμενου και κεφαλαίου-εργασίας. Και τούτο επειδή η νέα αυτή μορφή εργασίας, ή και ο νέος αυτός συντελεστής παραγωγής ενσωματώνει τεχνική πρόοδο με τη μορφή μόρφωσης-εκπαίδευσης, χωρίς τον οποίον το κεφάλαιο δεν μπορεί να είναι αποδοτικό. Αλλά, και η επένδυση αλλάζει, ριζικά, μορφή δεδομένου ότι ένα σημαντικό της τμήμα δεν επενδύεται πια στο κεφάλαιο, αλλά αφορά την ποιότητα  της εργασίας, στην εκπαίδευση στην  οποία και επενδύεται.

Με τις συνθήκες αυτές, το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι η ανεργία,  παρότι αυτή προβάλλεται ως το υπ' αριθμόν 1 πρόβλημα. Το πρόβλημα είναι η αδυναμία, με βάση κανόνες κατανομής του προϊόντος, που να είναι γενικώς αποδεκτοί,    ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο,  και οφείλεται  βέβαια στην αδυναμία, στην απροθυμία ή και στην αβελτηρία των υπευθύνων για τις τύχες της Ευρώπης να αντιληφθούν ότι η νέα κατάσταση πραγμάτων απαιτεί νέο οπλοστάσιο για την αντιμετώπισή του. Και να επικεντρωθούν, στη συνέχεια, στην προσπάθεια κατάστρωσης ενός νέου ρυθμιστικού πλαισίου κατανομής τού συνεχώς ανερχόμενου πλούτου, που να είναι συμβατό με τις νέες συνθήκες, που διέπουν το μεταβιομηχανικό αναπτυξιακό στάδιο.

Με τις νέες  συνθήκες που επικρατούν στο μεταβιομηχανικό αναπτυξιακό στάδιο, η ανοχή των ανέργων και ο αποκλεισμός τους από τα αποτελέσματα της προόδου αποτελεί κλοπή και σφετερισμό της κληρονομιάς, που δημιουργήθηκε από ολόκληρη την ανθρωπότητα και ανήκει σε όλους τους κατοίκους  της Γης.

Β. Οι κίνδυνοι, παρόντες και μελλοντικοί

Η έλλειψη κανόνων, έστω και με προβλήματα, όπως ήταν αυτοί που επικράτησαν στο βιομηχανικό στάδιο, και  συνεπώς η ανάθεση της κορυφαίας αυτής λειτουργίας της οικονομίας, που είναι η κατανομή,  στην άναρχη επικράτηση των επιθυμιών και των αποφάσεων των εκάστοτε ισχυρότερων, συνδέεται με ανεξέλεγκτης έκτασης κινδύνους, οι οποίοι παρεμποδίζουν την ομαλή λειτουργία της οικονομίας. Και στην περίπτωση που υπάρχει μόνιμη και σημαντική υποαπασχόληση, η χαώδης αυτή κατάσταση στο χώρο της κατανομής καταλήγει, σίγουρα, σε εκμετάλλευση της εργασίας.

Αφήνοντας, προς το παρόν, κατά μέρος ανησυχίες κοινωνικής υφής, και παραμένοντας στο καθαρώς οικονομικό πεδίο, είναι αυτονόητη η παραδοχή ότι  το πρόβλημα των ανισοτήτων κατανομής έχει λάβει εφιαλτικές διαστάσεις, κυρίως στο εσωτερικό των προηγμένων οικονομιών[34].  Οι ανισότητες αυτές εγκυμονούν τεραστίων διαστάσεων κινδύνους, τόσο για την  παγκόσμια οικονομία, όσο και για τα επί μέρους  εθνικά κράτη, που ήδη είναι εμφανείς.  Ειδικά στα πλαίσια της ΕΕ, όπου το οικονομικό κλίμα έχει, σοβαρά, επιδεινωθεί από τη χρόνια εφαρμογή πολιτικής λιτότητας, οι συνθήκες που ήδη επικρατούν παραπέμπουν στον κίνδυνο  της εγκαθίδρυσης  μόνιμης στασιμότητας[35].

Πράγματι, οι διαστάσεις που έλαβαν οι ανισότητες τα τελευταία αυτά χρόνια, ως αποτέλεσμα επικίνδυνων επιλογών, όπως ανάμεσα και σε άλλες, της εφαρμογής των πιο ακραίων απόψεων του νεοφιλελευθερισμού[36], της  αέναης αντιπληθωριστικής πολιτικής, και αφού είχε εξαλειφθεί κάθε πληθωριστικός κίνδυνος, της δραστικής διαχρονικής μείωσης της φορολογικής επιβάρυνσης των πλουσίων[37], της χωρίς φραγμούς διάνοιξης των εθνικών συνόρων στις χρηματοπιστωτικές αγορές[38], της  εντεινόμενης διαπλοκής ανάμεσα στις επιχειρήσεις και στους πολιτικούς, που σε παγκόσμια βάση υπολογίζεται,  ότι αυξήθηκε κατά 385%, για την περίοδο 2004-2014, δημιουργώντας  πλούτο 2 τρισεκατομμυρίων δολαρίων[39], της επιλογής του χρέους ως πρωταρχικού προβλήματος, και όχι (όπως θα έπρεπε) της ανερχόμενης υποαπασχόλησης σε συνδυασμό και με την οικονομική στασιμότητα[40], του Διαδικτύου[41], της προώθησης  ανασφαλών μορφών απασχόλησης, που διαχωρίζονται ολοένα και περισσότερο από το καθεστώς της πλήρους απασχόλησης, του ρυθμού απόδοσης του κεφαλαίου που υπερβαίνει τον ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ[42] κ.ά.. Ο ολέθριος συνδυασμός όλων αυτών των παραγόντων ενισχύει  και διατηρεί την υποαπασχόληση και  την ανεργία.

Τα επίσημα δεδομένα των ανισοτήτων κατανομής, που βλέπουν το φως της δημοσιότητας,  δεν είναι πια δυνατόν να  αγνοούνται με δηλώσεις των νεοφιλελεύθερων της μορφής ότι "πάντα υπήρχαν ανισότητες", ή ακόμη ότι "ο μοναδικός τρόπος αντιμετώπισης των ανισοτήτων είναι η αύξηση της παραγωγής". Αντιθέτως, οι δραματικές επιπτώσεις της κορύφωσης των ανισοτήτων επαναφέρει στο διεθνές προσκήνιο τις ηθελημένα αγνοούμενες αναδιανεμητικές πολιτικές του J.M. Keynes. Έτσι, εντελώς πρόσφατα ο  Anthony Atkinson[43] υποστηρίζει ότι πρέπει οι δυτικές οικονομίες να επανέλθουν στο επίπεδο ανισοτήτων, που επικρατούσε πριν από το 1980 και αυτό δεν είναι δυνατόν μόνον με την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών, αλλά είναι απαραίτητο να συμπληρωθούν και με ισότητα αποτελεσμάτων. Και αυτό είναι δυνατόν, μόνον με τη βοήθεια ανακατανεμητικής πολιτικής.

Μερικά, μόνον, από τα όντως απίστευτης εμβέλειας αποτελέσματα των σύγχρονων ανισοτήτων, αναφέρονται στη συνέχεια:

*62 άτομα κατέχουν το εισόδημα 3,5 δισεκατομμυρίων κατοίκων της υφηλίου[44].

*To 0.7% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει στην κατοχή του το 41% του παγκόσμιου πλούτου.

*Το 8,35% των πλουσιότερων  κατοίκων του πλανήτη κατέχει το 83,3% του παγκόσμιου πλούτου.

*Το 68,7% των φτωχότερων κατοίκων της υφηλίου δεν έχουν στη διάθεσή τους παρά  το 3% του παγκόσμιου πλούτου.

*Κατά την περίοδο 2009-2012,η αγοραστική δύναμη του 99%των αμερικανικών νοικοκυριών παρέμεινε αμετάβλητη, και το 95%  των κερδών κατευθύνθηκε προς το  1% των πλουσιότερων.

Να σημειωθεί, ωστόσο, ότι παρά την κάθετη μείωση του μεριδίου της εργασίας στο παγκόσμιο ΑΕΠ, οι μεγαλύτερες ανισότητες διαπιστώνονται στο χώρο των  εισοδημάτων της εργασίας και όχι του κεφαλαίου, ενώ μόνο ένα απειροελάχιστο ποσοστό, γύρω στο 0,01% συσσωρεύει τεράστια ποσά από το κεφάλαιο. Η εξήγηση, πιθανότατα, αυτής της εξέλιξης θα όφειλε να αναζητηθεί στις αστρονομικές αμοιβές των "χρυσών αγοριών", για τις πολύ συγκεκριμένες υπηρεσίες τους, που μπορούν να συνοψιστούν στην υποχρέωσή τους να εξασφαλίζουν κέρδη με κάθε μέσον, έστω και πατώντας επί πτωμάτων. Και, όπως αποδείχθηκε, οι μειώσεις μισθών των εργαζόμενων και οι  μαζικές απολύσεις είναι το προσφορότερο όπλο τους.

 Οι πρωτόγνωρες αυτές ανισότητες είναι, σε μεγάλο βαθμό, υπεύθυνες για την επιβράδυνση της ανάπτυξης, και για τις ανησυχητικές  ενδείξεις της παγκόσμιας οικονομίας, που φαίνεται να εισέρχεται σε φάση μόνιμης στασιμότητας. Να σημειωθεί ότι τα μέτρα που λαμβάνονται από το 2007, για να την αναζωογονήσουν, δεν έχουν αποτέλεσμα, ούτε στην Ευρώπη, με την ποσοτική χαλάρωση της ΕΚΤ, αλλά ούτε και στις ΗΠΑ. Ειδικότερα, η FED, αφού διατήρησε τα επιτόκια, γύρω στο μηδέν, επί επτά χρόνια, και αφού δαπάνησε περισσότερα από 3 τρισεκατομμύρια δολάρια για ποσοτική χαλάρωση, τώρα συζητά σοβαρά τη λήψη ενός μέτρου απόλυτης απελπισίας, που είναι η ρίψη δολαρίων με ελικόπτερο.[45]   Οι τεράστιες  ανισότητες στην κατανομή του εισοδήματος περιορίζουν, επικίνδυνα τη συνολική δαπάνη της οικονομίας, όπως αναφέρθηκε στην παράγραφο Ι,Α. προς όφελος της αποταμίευσης /αποθησαύρισης, και  επιπλέον στρέφουν τη ζήτηση προς την κερδοσκοπία των χρηματιστηρίων και προς την απόκτηση πολυτελών αγαθών και υπηρεσιών,  σε βάρος της πραγματικής οικονομίας, καθώς και της παραγωγής αγαθών για την κάλυψη βασικών αναγκών. Η πτώση της ζήτησης για κατανάλωση συμπαρασύρει, προς τα κάτω, και τη ροπή για επένδυση. Από το 2007 εκτιμάται ότι, στην Ευρώπη, η επένδυση μειώθηκε κατά περίπου 30%.

Ωστόσο, η δραματικότερη συνέπεια των ανεξέλεγκτων πια  ανισοτήτων κατανομής

προβάλλεται μέσα από τα ευρήματα οικονομολόγων του  Brooking Institution[46], που διαπιστώνει ότι "οι φτωχοί δεν χάνουν μόνο εισόδημα και ποιότητα ζωής, αλλά και χρόνια από τη ζωή τους". Και η απώλεια ετών ζωής των φτωχών αυξάνει παράλληλα με την άνοδο του βαθμού ανισοτήτων. Συγκεκριμένα, η απώλεια  ετών ζωής ανδρών, που γεννήθηκαν το 1920 ήταν 6, μεταξύ των πλουσιότερων 10% και των φτωχότερων 10%. Η διαφορά αυτή διπλασιάζεται για άνδρες που γεννήθηκαν το 1950. Ο μέσος όρος ζωής των πλουσιότερων είναι  87,2 και για τους φτωχότερους, αντίστοιχα, 73,6. Οι ανισότητες, συνεπώς,  της κατανομής σκοτώνουν τους φτωχότερους.

Γ.  Πρόταση μιας νέας πολιτικής απασχόλησης

Όπως προκύπτει από την μέχρι τώρα  ανάλυση της παρούσας μελέτης, η πρότασή μου είναι η επάνοδος καταρχήν της Ευρώπης και  όχι μόνο, σε συνθήκες πλήρους απασχόλησης του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, που να συνδυάζει, ταυτόχρονα,  και δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος, με την επάνοδο των μεριδίων εργασίας και κεφαλαίου στην Cobb-Douglas συνάρτηση, και στη σχέση τους πριν από την κρίση. Η πρόταση αυτή, πέρα από την ανάγκη   λήψης υπόψη κριτηρίων στοιχειώδους κοινωνικής δικαιοσύνης,  αποσκοπεί στην αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας των προηγμένων οικονομιών, που αγγίζουν ήδη το αδιέξοδο, αλλά  επιπλέον, προσφέρει λύση και για το μέλλον, που αναγγέλλεται ζοφερότερο του παρόντος, και πιο συγκεκριμένα, επειδή:

* Οι ανισότητες προβλέπεται ότι, μελλοντικά, θα διευρυνθούν[47].

* Η απώλεια θέσεων εργασίας, και όχι μόνο ανειδίκευτων θα κορυφωθεί με την αποφασιστική είσοδο των ρομπότ στην καθημερινότητά μας[48].

Να υπενθυμίσω, εδώ,  τον ορισμό της πλήρους απασχόλησης: "όλοι όσοι είναι σε θέση και επιθυμούν να εργαστούν, με το μισθό που επικρατεί στην αγορά, εξασφαλίζουν απασχόληση". Να παρατηρήσω, ακόμη, κάτι που θεωρώ σημαντικό,  ότι ο ορισμός της πλήρους απασχόλησης δεν περιλαμβάνει  αριθμό ωρών εργασίας, ημερήσιας-μηνιαίας-ετήσιας. Και ορθά, διότι  ο αριθμός αυτός δεν μπορεί να είναι δεδομένος, αλλά αντιθέτως μεταβάλλεται, ανάλογα με τις ιδιαίτερες  ανάγκες του κάθε σταδίου του  καπιταλισμού, που  όπως είναι γνωστό περιορίζει όσο   ωριμάζει, τις ανάγκες του για εργασία. Έτσι,  για τη Γαλλία, που εμφανίζει και  τις τάσεις των εξελίξεων των  λοιπών  προηγμένων οικονομιών[49], το 1831 η διάρκεια της  μέσης  ετήσιας  εργασίας είχε οριστεί σε 3041 ώρες. Μετά το 1915 αυτή  μειώθηκε, αντίστοιχα, στις 2701, το 1920 μειώθηκε ακόμη  περισσότερο  στις 2353, το 1940  οι ετήσιες ώρες εργασίας περιορίστηκαν   στις 2022,  η πτώση συνεχίστηκε το  1970 με ετήσιες ώρες εργασίας στις 1972 και το  2000 είναι αντίστοιχα στις 1515, με τάση περαιτέρω μείωσης. Τίθεται, εύλογα,  λοιπόν, ένα μεγάλο ερωτηματικό, το γιατί, δηλαδή, αρχίζοντας από την Ευρώπη, που εμφανίζεται ως η καπιταλιστικά ωριμότερη οικονομία του πλανήτη[50], αλλά και με την υψηλότερη, συνολικά, ανεργία μεταξύ των προηγμένων οικονομιών, δεν ακολούθησε την παράδοση της μείωσης  των ωρών εργασίας, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι νέες συνθήκες του  ώριμου καπιταλισμού.

Ο έγκαιρος περιορισμός  των ωρών εργασίας, στο παρελθόν, και ιδιαίτερα μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '70 συνδυάστηκε με ταχείς ρυθμούς ανάπτυξης,  δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος και σχετική κοινωνική ειρήνη. Σε πείσμα, όμως, των σημαντικών διαρθρωτικών μεταβολών, που συντελέστηκαν στις προηγμένες οικονομίες, μετά το 1973, η αντιμετώπιση της ολοένα ανερχόμενης και μόνιμης υποαπασχόλησης εξακολούθησε, κυρίως στην Ευρώπη, να αντιμετωπίζεται  ως κυκλική, ως μη ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα, ως θέμα που οφείλεται  στην άρνηση των εργαζόμενων να εργαστούν  με τον μισθό της αγοράς, ή ακόμη, ως συνέπεια  της μη  αποτελεσματικής μακροοικονομικής πολιτικής  που για αυτό θα έπρεπε να υποκατασταθεί από μεθόδους μικροοικονομικής έμπνευσης. Η εμμονή αυτή των σύγχρονων οικονομιών, να παραμείνουν σε  σχήματα  του παρελθόντος, παρότι έχουν συμβεί επαναστατικές μεταβολές στο καθεστώς που διέπει τις προηγμένες οικονομίες, μπορεί, πιθανότατα, να ερμηνευθεί μέσα από την ανεξέλεγκτη πια αναζήτηση του μέγιστου κέρδους, με τη βοήθεια μιας  φονικής ανταγωνιστικότητας, η οποία  στρέφεται εναντίον των πιο αδύναμων ανταγωνιστών, και η οποία  εστιάζεται κυρίως στο ανθυγιεινό περιβάλλον των χρηματιστηρίων.  Το στάδιο της οικονομικής στασιμότητας, που απασχόλησε πολύ σοβαρά τους κλασικούς οικονομολόγους και τον J.M. Keynes, δεν φαίνεται να προβληματίζει τους σύγχρονους οικονομολόγους, ή τουλάχιστον δεν φαίνεται να ενθαρρύνει προτάσεις για ριζικές μεταβολές νοοτροπίας, που όμως  τώρα επιβάλλονται περισσότερο, από ποτέ άλλοτε.

Σχετικά, με τις απόψεις παλαιότερων οικονομολόγων, για το πως θα είναι η ανθρωπότητα στο μεταβιομηχανικό στάδιο, αναφέρω πολύ συνοπτικά, καταρχήν,  αποσπασματικές  προβλέψεις από τον J.S. Mill[51]:   Δεν είναι διόλου πεπεισμένος ότι η έλευσή του θα είναι καταστρεπτική. Αντιθέτως, σε πολλές περιπτώσεις η στασιμότητα θα σήμαινε μια αξιόλογη βελτίωση, στις παρούσες συνθήκες, γιατί θα  απήλασσε την ανθρωπότητα από τον συνεχή αγώνα της να πάει μπροστά. Η καλύτερη δυνατότητα για  την ανθρώπινη φύση κατά τον   J.S. Mill,  είναι η κατάσταση κατά την οποία δεν υπάρχει φτώχεια, αλλά ούτε συνεχής επιθυμία απόκτησης  πλούτου. Και συνεχίζω με σχετικές απόψεις από τον J.M. Keynes[52]: "Καταλήγω στο συμπέρασμα ότι, με την υπόθεση μη σοβαρών πολέμων και αξιόλογης πληθυσμιακής αύξησης, το οικονομικό πρόβλημα μπορεί να λυθεί ή τουλάχιστον η λύση να είναι ορατή σε 100 χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι το οικονομικό πρόβλημα δεν είναι (αν βλέπουμε το μέλλον) το μόνιμο πρόβλημα του ανθρώπινου γένους. Βλέπω τους εαυτούς μας, συνεπώς, να επιστρέφουμε σε μερικές από τις πιο σίγουρες και συγκεκριμένες αρχές της θρησκείας και της παραδοσιακής αρετής, ότι η τσιγκουνιά είναι ελάττωμα, η τοκογλυφία αποτελεί  πλημμέλημα και η αγάπη για το χρήμα είναι απεχθής, ότι αυτοί που βαδίζουν σίγουρα στα μονοπάτια της αρετής και της υγιούς σοφίας νοιάζονται λίγο για το αύριο.  Θα τιμήσουμε αυτούς που θα είναι σε θέση να μας διδάξουν πως να δρέψουμε την ημέρα και την ώρα με αρετή, τους θαυμάσιους ανθρώπους που είναι ικανοί να απολαμβάνουν άμεσα από το κάθε τι, τους κρίνους στα λιβάδια που δεν μοχθούν ούτε κλώθουν".  Η έλευση, ωστόσο, αυτής της κατάστασης αποκλείεται, εξαιτίας των τεραστίων διαστάσεων ανισότητας, που αποκλείει ολοένα μεγαλύτερο τμήμα της ανθρωπότητας από τους  καρπούς της προόδου, και ακόμη  εξαιτίας του ότι η ανάγκη ανακατανομής του πλούτου δεν έχει αναγνωριστεί ως το υπ' αριθμόν 1 πρόβλημα των προηγμένων οικονομιών. Αντιθέτως, το κυρίαρχο   αυτό  πρόβλημα συγκαλύπτεται, συνεχώς, από την προβολή στη θέση του, ενός ψευδοπροπροβλήματος που είναι η ανεργία.. Να αναφέρω, ακόμη, τη σχετική ρήση του Άγγλου φιλόσοφου Bertrand Russel[53] "Οι νέες μέθοδοι παραγωγής μας έδωσαν τη δυνατότητα να  ζούμε όλοι με  ευμάρεια και ασφάλεια. Επιλέξαμε, όμως, την υπερκόπωση για τους μεν και τη μιζέρια για τους δε: στο σημείο αυτό αποδειχθήκαμε ανόητοι, αλλά δεν υπάρχει λόγος να παραμένουμε εσαεί  με την ανοησία μας".

Η λύση, που θα έπρεπε να είναι αυτονόητη κατά την κρίση μου, είναι η συνέχιση του μέτρου που άρχισε με τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, δηλαδή  ο άμεσος περιορισμός των ωρών εργασίας, μέχρι του σημείου της πλήρους απασχόλησης, και μέσω αυτού η αναδιανομή του εισοδήματος, από την αποθησαύριση προς την ενεργό ζήτηση, από το κεφάλαιο στην εργασία.  Χάρη στην πολιτική αυτή  θα συμπληρωθεί το τμήμα  της ενεργού ζήτησης, που λείπει μονίμως από τη λειτουργία των σύγχρονων οικονομιών, θα καταστεί  έτσι  δυνατή η πραγματοποίηση της γενικής ισορροπίας, θα αναβληθεί η έλευση  ή  τουλάχιστον θα μετριαστούν οι συνέπειες της  οικονομικής στασιμότητας και δεν θα έχουν πια  πεδίο εφαρμογής οι λύσεις απελπισίας, όπως τα αρνητικά επιτόκια ή η ρίψη χρημάτων με ελικόπτερα.

Συμπέρασμα

Θεωρητικά, υπάρχουν πολλές μεθοδεύσεις, με τη βοήθεια των οποίων θα μπορούσε να επιτευχθεί η απολύτως αναγκαία μείωση των ωρών εργασίας. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να συνειδητοποιηθεί ότι η μείωση αυτή των ωρών εργασίας  δεν πρέπει να επιχειρηθεί μεμονωμένα, αλλά σε συνδυασμό με την αναδιανομή του εισοδήματος. Δηλαδή, στο εσωτερικό κάθε επί μέρους εθνικής οικονομίας, θα είναι απαραίτητο να υπολογιστεί,   εκείνη η διάρκεια μέσης εργασίας, που να εξασφαλίζει:

*πρώτον, την πλήρη απασχόληση, και

*δεύτερον, την αναδιανομή του εισοδήματος, με κύριο στόχο την επάνοδο των μεριδίων εργασίας και κεφαλαίου στα επίπεδα πριν από τη δεκαετία του '70.

Ο καταρχήν απαραίτητος,  για το στόχο αυτό,  υπολογισμός της παραγωγικότητας εργασίας και κεφαλαίου δεν θα είναι, ασφαλώς, εύκολος, και παραπέμπω στις δυσκολίες, τις οποίες αναφέρω στην παράγραφο Ι αυτής της μελέτης. Θα χρειαστούν νέας κοπής και ad hoc εργαλεία για να επιτευχθεί ένα, κατά προσέγγιση, ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Να υπενθυμίσω, ωστόσο, ότι το σύνολο των οριακών υπολογισμών είχε, πάντοτε, σημαντικά προβλήματα, τα οποία ξεπερνιόνταν με ορισμένες, εκ των προτέρων παραδοχές και υποθέσεις. Είναι, ασφαλώς, αναγκαίο να υπάρξει κοινωνική συναίνεση ευρείας έκτασης, ώστε να γίνει κατανοητό ότι θα πρέπει να αποκλειστούν  λύσεις που ενθαρρύνουν ανασφαλείς μορφές εργασίας, ασυμβίβαστες με πλήρη απασχόληση, και κυρίως μορφές απασχόλησης που συνεπάγονται μειωμένη αμοιβή, για τους λόγους που αναφέρθηκαν ήδη. Διότι, το μειωμένο ωράριο, σε συνδυασμό και με μείωση των απολαβών των εργαζομένων, όχι μόνον δεν θα βελτιώσει την κατάσταση, αλλά και θα την επιδεινώσει, αυξάνοντας τον βαθμό της ήδη απαράδεκτα υψηλής ανισότητας, στην κατανομή.

Πέρα από το καθαρώς οικονομικό όφελος, που αναμένεται εύλογα από την εδώ προτεινόμενη λύση, η ανθρωπότητα θα απαλλαχθεί από  το βάρος της γνώσης, ότι δηλαδή λειτουργεί κάτω από συνθήκες συνεχούς υπεξαίρεσης σημαντικού τμήματος του εισοδήματος, που ανήκει αλλά δεν περιέρχεται στο συντελεστή εργασία.    

Η αποκατάσταση της διασαλευθείσας  ισορροπίας, και η ανάκτηση της οικονομία θετικών αναπτυξιακών ρυθμών είναι, καταρχήν, σίγουρη. Ωστόσο, για την περίπτωση, η προσπάθεια  επίτευξης ταχέων ρυθμών ανάπτυξης έχει πολύ μικρότερη σημασία, από όσο η βελτίωση του τρόπου κατανομής του εισοδήματος και η κοινωνική ειρήνη.

---

[1] Robinson, J., and F. Wilkinson , "What has  become of employment policy?"Cambridge Journal of Economics, March 1977, pp. 5-14

[2] Που, πιθανότατα, οφείλεται στη συνεχή εφαρμογή συντηρητικής οικονομικής πολιτικής

[3] Λευκό Βιβλίο

[4] M.  Negreponti-Delivanis, Europe, s life buoy is its less developed regions, Paratiritis, 1990, Thessaloniki

[5] OECD, National Accounts

[6] "Le ralentissement de la croissance du côté de l'offre?"Revue de l'OFCE, no 142,2015

[7] "Private Investment: what's the Hold-Up?"World Economic Outlook, avril 2015

[8] A. Smith, "Nowhere to hide",Time, 3/2009

[9] Saving Capitalism-Time, May 23, 2016, based on the new book by Rana Foroohar Makers and Takers

[10] "Has the ideas machine broken down?"Briefing innovation pessimism, The Economist,12.1/2013

[11] Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, Μεταρρυθμίσεις, Το ολοκαύτωμα των εργαζομένων στην Ευρώπη, Ίδρυμα Δελιβάνη και Εκδοσεις Λιβάνη,  Αθήνα 2007 σσ 48 επ.

[12] A, Maddison, Growth and Structural Change in the Advanced Countries, in Western economics in Transition, ed. by I. Levenson and J. W. Wheeler, Hudson Institute, 1980

[13] European Economic Commission 1991

[14] Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη «Το φαινόμενο της μεταγκατάστασης των επιχειρήσεων στα Βαλκάνια-Μύθοι και Πραγματικότητα, Α’ Επιστημονικό Συνέδριο, Φλώρινα, 10-12 Νοεμβρίου 2006, Πρακτικά σσ.313-327

[15] Που αυξάνει στο ίδιο ποσοστό την παραγωγικότητα και των δύο συντελεστών παραγωγής

[16] Που αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας περισσότερο από την αντίστοιχη του κεφαλαίου

[17] Που αυξάνει την παραγωγικότητα του κεφαλαίου περισσότερο από την αντίστοιχη της εργασίας.

[18] R. M. Solow, "Investment and Technical Progress in Mathematical Methods in the social Sciences, ed,K.J. Arrow, Stanford  1960, pp 89-104

[19] D. Modern Capital Theory, New York 1965

[20] R. Gordon, The Rise and Fall of American Growth’The U.S. Standard of Living since the Civil War (The Princeton Economic History of the Western World), 2016

 

[21] R. Solow, The Solow Productive Paradox: What do Computers do to Productivity? Jack E. Triplett Brookings Institution, 1998

[22] Ο ανορθόδοξος αυτός διαχωρισμός εισήχθη, αρχικά, από την ΕΕ με το Λευκό Βιβλίο, όπου υποστηρίχθηκε η ανάγκη, για την Ευρώπη, να έχει μισθούς που να υπολείπονται κατά 1% της παραγωγικότητας  της εργασίας,  χάριν μεγαλύτερης ελαστικότητας στην αγορά εργασίας , και για να ενισχυθούν οι επενδύσεις

[23] Σύμφωνα με το ΔΝΤ (2008)

[24] J. Rueff, "Unemployment Insurance: Cause of Unemployment", Revue d'Economie Politique, 1931

[25] Για τις ΗΠΑ, όπου υπάρχουν τα σχετικά δεδομένα, αν απομονωθεί ο πληθωρισμός,  ο μέσος μισθός, για την περίοδο 2000-2006, αυξήθηκε κατά 1% ενώ η μέση παραγωγικότητα των εργαζομένων κατά 30%

[26] Για τις ΗΠΑ, πάντοτε, και σε σταθερές τιμές, ενώ ο ωριαίος μισθός στον ιδιωτικό τομέα ήταν το 1978, 8,45 $, το  2000 είχε κατέλθει στα 2$ αντίστοιχα (Υπουργείο Εργασίας, Υπηρεσία Στατιστικής)

[27] Μελέτη της European Foundation for the Improvement for Living and Working Conditions (2005), καταλήγει στο συμπέρασμα ότι 4 στις 5 θέσεις που χάθηκαν στην Ευρώπη, οφείλονται στις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις. Σχετικά με τις επιπτώσεις της κοινωνικής πολιτικής, σχετική μελέτη υποστηρίζει ότι οι επιπτώσεις της (θετικές) είναι πολύ ευρύτερες από αυτές που γενικά αναγνωρίζονται-P. De Grawe, "Globalisation  et Sécurité Sociale", Ed. A . Sapir ,Globalisation et Développement, Reflets et Perspectives de la vie économique,Vol. 42, No 2. Αναφορικά με την εμμονή των ιθυνόντων της ΕΕ περί της ανάγκης για μεγαλύτερη ευελιξία της  ευρωπαϊκής αγοράς εργασίας, σχετική μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο βαθμός ευελιξίας της είναι υπεραρκετός και κάθε  περαιτέρω αύξηση  της ανεργίας προκαλεί, αυτόματα, μεγαλύτερη πτώση των πραγματικών μισθών και νέα ανεργία-  A. Sanz de Galdeano και J. Turunen "Real Wages and  local unemployment in the euro  area", Working Paper series, European Central Bank, no 471, Απρίλιος. Και, αντιστρόφως, το περιοδικό Fortune εκθειάζει τη φαρμακευτική εταιρεία Genetentech, τοποθετώντας την στην κορυφή 100 επιχειρήσεων, επειδή οι πολυέξοδες επενδύσεις της, για την ψυχαγωγία των εργαζομένων,  είχαν στη συνέχεια   ως αποτέλεσμα την άνοδο της μετοχής της, κατά 78,5% Happy workers higher shares" , International Herald Tribune 4-5.03.2006 .  "Οικονομίες που συνδυάζουν κοινωνική προστασία   υψηλών προδιαγραφών και συγχρόνως έχουν υψηλό βαθμό ανταγωνιστικότητας, ταχείς ρυθμούς μεγέθυνσης και σημαντικό όγκο απασχόλησης, βρίσκονται στην κορυφη της παγκόσμιας  ιεραρχίας, όπως είναι η Σουηδία, η Δανία και η Ολλανδία-Eurοpean Policy Center, 2004

[28] R. F. Harrod, The Life of John Maynard Keynes, New York 1971

[29] A.W. Phillips, "The Relation  between Unemployment and  the Rate of Money Wage Rate in the United Kingdom, 1861-1957", Economica, 25, pp 283-289

[30] Που ήταν, πάντοτε, στην ευρύτερη θεωρητική περιοχή των νεοκλασικών οριακών υπολογισμών

[31] Εργασία, κεφάλαιο και έδαφος (παρότι, το έδαφος συνήθως παραλείπεται, καθώς στις προηγμένες οικονομίες η συμμετοχή στο συνολικό κόστος παραγωγής είναι, συνήθως πολύ περιορισμένη)

[32] P.F. Drucker, "The rise of the knowledge society",Dialogue 2 (the last) pp. 13ff

[33] Πρωτογενής, Δευτερογενής και Τριτογενής

[34] Ενώ, αντιθέτως, διαπιστώνεται περιορισμός των ανισοτήτων μεταξύ προηγμένων  και αναπτυσσόμενων οικονομιών, χάρη κυρίως στην  ενσωμάτωση στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία της Κίνας και της Ινδίας

[35] M. Negreponti-Delivanis, " Negative interest rates- Absolute despair improvises the economy"
 Paper psesented                ` to the  Roumanian  Academy of Sciences ,  05/09/2016( sous presse )
 

[36] Το ΔΝΤ, η Μέκκα του νεοφιλελευθερισμού,  για περισσότερο από τέσσερις δεκαετίες, δημοσίευσε  στο περιοδικό Finance and Development, June 2016,  ένα όντως εκπληκτικό άρθρο με τίτλο "Neoliberalism:Oversold?", όπου κορυφαίοι οικονομολόγοι ομολογούν ότι τα αποτελέσματα αυτής της πολιτικής "δεν ήταν πάντοτε τα αναμενόμενα"

[37] Taux d' imposition moyenne des pays de l'OCDE en % (1981-2013

[38] D. Furceri et P. Loungani, "Capital Account Liberalization and Inequality", IMF Working Paper no WP15/243, november 2015

[39] Άνεμος Αλλαγής (Νικόλαος Μπαγιαρτάκης), 20 Μαίου 2016

[40] P. Krugman, "Keynes comes to Canada" International New York Times, 24-25.10.2015

[41] S. Sengupta, "Iternet may be widening inequality, report says (United Nations)

[42] Le Capital au XXIe siècle, Seuil, Paris 2013 

[43] Le Monde, 20 janvier 2016

[44] P. Cohen, "Global rich grow richer, and richer still",`, 19.01.2015

[45] Σύμφωνα με σχετική δήλωση της  επικεφαλής της FED του Cleveland  Loretta Mester, της 13 Ιουλίου 2016

[46] S.Tavernise, "Widening gap in wealth plays out in life spans" International New York Times, 13-15.01.2016, B. Appelbaum,"Fed chief warns that inequality is a threat", International New York Times,18-19.10.2014

[47] B. Milanovic, "La hausse des inégalités ne fait que commencer", Marianne, 13-19 mai 2016

[48]  E. Porter, "New technology poses new peril to array of jobs", International New York

[49] Olivier  Marchand, "Le travail en France 1800-2000" complété par OCDE pour 2000-14. Alternatives Economiques, no 357, mai 2016

[50] M. Negreponti-Delivanis, Europe's life buoy its less developed regions, Paratiritis, Thessaloniki 1990

[51]Principles of Political  Economy, London, Longman1892,p.452ss

[52] Economic Possibilities for Our  Grandchildren, in Essays in Persuasion, New York,  Norton , 1963,pp371-2

[53] Eloge de l'oisivité. Alia. 2010/1932. Αναφέρεται από Alternatives Economiques, no 357, mai 2016