Colloque à PLOESTI 16.11

Η ΑΠΕΙΛΗ ΤΗΣ ΜΟΝΙΜΗΣ ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑΣ

Της Μαρίας Νεγρεπόντη-Δελιβάνη

Εισαγωγή

Μετά τη δεύτερη μεγάλη κρίση του 2007 η παγκόσμια οικονομία δίνει την εικόνα του χάους, μέσα στο οποίο τίποτε πια δεν λειτουργεί κανονικά. “Ο παλιός κόσμος πεθαίνει, ο νέος αργεί να φανεί, και σε αυτό το ημίφως εισβάλλουν τα τέρατα”[1]. Τα αποτελέσματα των κοινωνικών αγώνων των τελευταίων 200 ετών σαρώνονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα, μετατρέποντας το χώρο της εργασίας σε ζούγκλα. Το σύνολο των υποσχέσεων, που επέβαλαν την παγκοσμιοποίηση, από το ένα άκρο του πλανήτη στο άλλο, αθετήθηκαν παταγωδώς. Δεν ήταν, τελικά το σύστημα που θα εξασφάλιζε την ευημερία, στο σύνολο των κατοίκων της Γης, αλλά το σύστημα που κατέγραψε ελάχιστους νικητές και απειράριθμους ηττημένους. Η παγκόσμια οικονομία παραπαίει στα χέρια μιας ολιγάριθμης ελίτ, που αντιπροσωπεύει το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ κατέχει το 99% του παγκόσμιου πλούτου, και το υπόλοιπο 99% του παγκόσμιου πληθυσμού αγωνίζεται να επιβιώσει με το 1%. του παγκόσμιου πλούτου[2]. Παραπαίει, ακόμη, στα χέρια των 62 πλουσιότερων κατοίκων της υφηλίου, που κατέχουν το 50% του παγκόσμιου πλούτου[3]

Για τις δραματικές αυτές εξελίξεις, ευθύνεται πρωτίστως, αλλά όχι και αποκλειστικά η παγκοσμιοποίηση. Τα ατέλειωτα δεινά που σώρευσε αυτό το σύστημα, στην υφήλιο, μετά το '70, δεν είναι ορθό να αποδοθούν συλλήβδην στην κατάργηση των εθνικών συνόρων, που όπως είναι γνωστό αποτελεί την πεμπτουσία της παγκοσμιοποίησης. Και τούτο, γιατί οι αρνητικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης ενισχύθηκαν σημαντικά από τη συνύπαρξη της, πρώτον, με ένα ακραίου βαθμού φιλελευθερισμό, δεύτερον με την εισβολή στην παγκόσμια οικονομία, μιας σειράς επαναστατικών νέων τεχνολογιών, και τέλος τρίτον και προφανώς σημαντικότερο, με τα αδιέξοδα, που σωρεύει η προϊούσα ωριμότητα του καπιταλιστικού συστήματος.

Οι δυσκολίες αυτές επαναφέρανε δριμύτερα στο προσκήνιο, μια ξεχασμένη, για 80 περίπου χρόνια, θεωρία, αυτήν του γνωστού οικονομολόγου και προέδρου της Αμερικανικής Οικονομικής Εταιρίας, Alvin Hansen. Tην διατύπωσε το 1939[4]. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η έλευση της φάσης της μόνιμης στασιμότητας εκλαμβάνεται ως αναπότρεπτη συνέπεια του ώριμου καπιταλιστικού συστήματος το οποίο, μετά από κάποιο κρίσιμο σημείο, δεν έχει πια τη δυνατότητα να τροφοδοτήσει ανάπτυξη.

Η απαισιόδοξη αυτή αρχική πρόβλεψη διαψεύστηκε πολύ γρήγορα, χάρη στους ταχύτατους ρυθμούς ανάπτυξης, που επικράτησαν στην υφήλιο μετά το πέρας του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Η πρόσφατη επανεμφάνισή της δικαιολογείται από τη στασιμότητα ή και τους αναιμικούς ρυθμούς προόδου, που επιμένουν σε μακρόχρονη βάση, σε Ευρώπη, ΗΠΑ και Ιαπωνία. Η αναβίωσή της παλαιότερης αυτής θεωρίας, το 2013, οφείλεται στον οικονομολόγο Lawrence Summers[5], που περιβάλλεται από ομάδα γνωστών οικονομολόγων γύρω από αυτόν[6].

Στις δύο παραγράφους αυτής της εισήγησης θα εξεταστούν ορισμένες αυτόνομες μεταβολές, που διαπιστώνονται στο εσωτερικό των σύγχρονων προηγμένων οικονομιών, και που αποδίδονται στην ωριμότητα του καπιταλιστικού συστήματος. Οι μεταβολές αυτές ενισχύουν τις απόψεις εκείνων των οικονομολόγων, που στο παρελθόν και τώρα πάλι, υποστηρίζουν το τέλος της ανάπτυξης.

Ι. Αυτόνομες μεταβολές που περιορίζουν τη ζήτηση

Η κεντρική διάγνωση της σύγχρονης κρίσης του καπιταλισμού παραπέμπει στις διαπιστώσεις του Karl Marx, όπως αυτές διατυπώθηκαν και αναλύθηκαν στο βασικό του έργο το Κεφάλαιο. Πρόκειται, δηλαδή, για κρίση υπερπαραγωγής, εξαιτίας ανεπαρκούς ζήτησης, για κατανάλωση και επένδυση, που οφείλεται σε υπερσυσσώρευση κεφαλαίου. Η αδυναμία, συνεπώς, επίτευξης ισορροπίας, με πλήρη απασχόληση και νομισματική σταθερότητα οφείλεται σε:

*Αποταμίευση>Επένδυση

*Μ>L, σε πρόσφορά χρήματος ανώτερη από τη ζήτηση, αλλά και σε V, δηλαδή σε ταχύτητα χρήματος, που είναι ανεπαρκής για την πραγματοποίηση της ισορροπίας στην αγορά χρήματος

*Σε πληθωρισμό χαμηλότερο του αντίστοιχου ισορροπίας

*Σε επιτόκιο υψηλότερο του αντίστοιχου ισορροπίας

*Στην αδυναμία απορρόφησης του συνολικού ενεργού πληθυσμού, και συνεπώς στη δημιουργία και μονιμοποίηση ανεργίας (ισορροπία με υποαπασχόληση).

Δηλαδή, οι αυτόνομες μεταβολές στις σύγχρονες οικονομίες καταλήγουν στην αδυναμία εξεύρεσης κοινού σημείου, όπου να ισούνται η αποταμίευση με την επένδυση, η προσφορά και η ζήτηση χρήματος και το επιτόκιο, και στο σημείο αυτό να εξασφαλίζεται πλήρης απασχόληση με νομισματική σταθερότητα.

Η διάρκεια, εξάλλου, της κρίσης του 2007, που εμμένει μετά από 10 χρόνια, από την εμφάνισή της, ενισχύει την υπόθεση ότι δεν είναι παροδική, και συνεπώς επιβάλλεται η διερεύνηση του τι προκαλεί αυτές τις αποκλίσεις, από την ισορροπία, και τι θα μπορούσε να γίνει, για την απάλειψή τους.

Οι σημαντικότερες από τις μεταβολές αυτές, που περιορίζουν τη ζήτηση είναι:

α) Πληθυσμιακές εξελίξεις, ως το 2035

Μία από τις σημαντικές ερμηνείες της αρχικής θεωρίας του Alvin Hansen, για την μόνιμη στασιμότητα, ήταν και η επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης του πληθυσμού. Η εξέλιξη αυτή διαπιστώνεται σε πολλές από τις σύγχρονες προηγμένες οικονομίες, και με δραματικό τρόπο για την περίπτωση της Ευρώπης, όπου η εξέλιξη του ενεργού πληθυσμού εμφανίζει αρνητικούς ρυθμούς μετά το 2010. Η γήρανση αυτή του ευρωπαϊκού πληθυσμού έχει πολλές αρνητικές επιπτώσεις, καθώς περιορίζει:

*το πραγματικό ΑΕΠ, σε σχέση με το δυνάμενο να επιτευχθεί

*τη ζήτηση νέων κατοικιών

*τη ροπή για επένδυση και νεωτερισμό

*και ακόμη, περισσότερο τον πραγματικό, τον φυσικό τόκο, μονιμοποιώντας έτσι τις δυσχέρειες επίτευξης ισορροπίας, στην περιοχή της παγίδας ρευστότητας.

Συγκεκριμένα, ο παγκόσμιος πληθυσμός προβλέπεται να περάσει από 7,3 δισεκατομμύρια, που είναι τώρα, σε 8 δισεκατομμύρια το 2030, σε 9 δισεκατομμύρια το 2050, και σε 11,2 δισεκατομμύρια το 2100. Αυτή, όμως, η αύξηση, κατά περίπου 50% του παγκόσμιου πληθυσμού, το 2100, θα κατανεμηθεί άνισα, καθώς η Ευρώπη και η ανατολική Ασία θα δουν τον πληθυσμό τους να μειώνεται, στις ΗΠΑ προβλέπεται αναιμική αύξηση, ενώ στις αναπτυσσόμενες οικονομίες θα σημειωθεί σημαντική πληθυσμιακή αύξηση, η οποία εκτιμάται ότι θα είναι περίπου 4 δισεκατομμύρια και, ενδεχομένως, θα δυσχεράνει την ανάπτυξή τους. Επιπλέον, η πληθυσμιακή αυτή έκρηξη αναμένεται να επικεντρωθεί σε σημαντικό βαθμό, στις φτωχότερες οικονομίες, της υφηλίου, όπου οι συνθήκες υγείας είναι οι χειρότερες. Ακριβώς, αυτές οι εξελίξεις εξηγούν ένα από τα απαισιόδοξα συμπεράσματα της τελευταίας έκθεσης του Ιδρύματος Bill και Melinda Gates, με βάση το οποίο στο μέλλον δεν θα είναι δυνατά τα σημαντικά επιτεύγματα, που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια, εναντίον της φτώχειας και της παιδικής και βρεφικής θνησιμότητας στις αναπτυσσόμενες χώρες,.

Η σημαντικότερη, ωστόσο, και πιο απειλητική πρόβλεψη για τις προηγμένες οικονομίες είναι ότι ο πληθυσμός τους γερνάει. Με βάση μεσαίες προβλέψεις των ΗΕ, ο αριθμός των ατόμων πάνω από 65 ετών θα αυξηθεί περισσότερο από 600 εκατομμύρια και θα αγγίξει το 2100 τα 2,5 δισεκατομμύρια, δηλαδή σχεδόν θα διπλασιαστεί σε σχέση με σήμερα. Πιστεύεται, γενικώς, ότι το πρόβλημα της γήρανσης αφορά μόνο τις προηγμένες οικονομίες, αλλά η άποψη αυτή ανταποκρίνεται, μόνο μερικώς, στην πραγματικότητα, αφού και πολλές αναδυόμενες περιοχές της υφηλίου όπως η Κίνα, η Ινδία, η Καραϊβική, η Νότια Αφρική, το Λίβανο, το Μαρόκο και το Ιράν εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία.

Παράλληλα με την ικανοποίηση ότι οι άνθρωποι θα ζουν περισσότερα χρόνια, θα χρειαστεί να αντιμετωπιστούν και πολυάριθμα σχετικά προβλήματα[7]. Καταρχήν, η γήρανση του πληθυσμού θα περιορίσει τη ζήτηση για εκπαίδευση, και θα αυξήσει αυτήν για υπηρεσίες υγείας. Η μείωση του ενεργού πληθυσμού, μέσα στο συνολικό θα συρρικνώσει το εισόδημα σε σχέση με το δυνητικό, καθώς και τα έσοδα από τη φορολογία. Ακόμη, οι οικονομίες με γερασμένο πληθυσμό θα έχουν δυσκολίες προσέλκυσης ΑΞΕ[8], εξαιτίας της περιορισμένης τους δυνατότητας να παράγουν πλούτο. Οικονομίες, εξάλλου με γερασμένο πληθυσμό είναι εκτεθειμένες στη δημιουργία ελλειμμάτων, εξαιτίας αφενός της ανάγκης υψηλών δημοσίων δαπανών, για υπηρεσίες υγείας και αφετέρου χαμηλών δυνατοτήτων είσπραξης φόρων. Δυσμενή για την ανάπτυξη είναι τα ευρήματα και οι λογικές προβλέψεις για μείωση της ροπής για κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών, που δεν σχετίζονται με την υγεία, και αύξηση της ροπής για αποταμίευση. Η μείωση του ενεργού πληθυσμού συνεπάγεται πτώση της συσσώρευσης κεφαλαίου κατ' απασχολούμενο και συνεπώς πτώση της παραγωγικότητας. Σχετική έρευνα που αφορούσε τις οικονομίες του ΟΟΣΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η γήρανση του πληθυσμού τους θα έχει αρνητικές συνέπειες στην ανάπτυξη[9]. Με βάση εμπειρικές έρευνες, που αναφέρονται σε ορισμένες αμερικανικές πολιτείες, για την περίοδο 1980-2010, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι όταν αυξάνει κατά 10% το τμήμα εκείνο του πληθυσμού, που υπερβαίνει τα 60 χρόνια, μειώνεται η ανάπτυξη κατά κεφαλή, κατά 5,5%. Τα δύο τρίτα αυτής της μείωσης αποδίδονται σε μείωση της παραγωγικότητας της εργασίας ενώ το ένα τρίτο στην επιβράδυνση της μεταβολής του ενεργού πληθυσμού[10]. Μεγάλες πληθυσμιακές μεταβολές προβλέπονται και για την περίπτωση της ΕΕ-27. Προβλέπεται σημαντική πτώση του ποσοστού των ηλικιών 15 ως 64, από 67% το 2010 σε 56,2% το 2060, που σημαίνει ότι για τα επόμενα 50 χρόνια ο ενεργός πληθυσμός θα υποστεί μείωση της τάξης των 42 εκατομμυρίων ατόμων. Ως το 2030, αυτές οι μεταβολές θα επιφέρουν δραματική ποσοστιαία αύξηση των ηλικιών από 65 και άνω, που από 17,4% θα ανέλθουν σε 25,6% μέσα στο συνολικό πληθυσμό. Συνοψίζοντας αυτές τις μεταβολές, σχετικά με τη γήρανση του ευρωπαϊκού πληθυσμού, αυτός σχεδόν θα διπλασιαστεί, από 87,5 εκατομμύρια το 2010, προβλέπεται να φθάσει τα 152,6 αντίστοιχα το 2060. Και, ειδικότερα, οι πάνω από 80 ετών, από 5% του συνολικού πληθυσμού το 2010 θα υπερδιπλασιαστούν, ως ποσοστό μέσα στο συνολικό, αγγίζοντας 12% το 2060. Υπολογίζεται[11] ότι ενώ σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση αντιστοιχούν 4 άτομα σε παραγωγική ηλικία (15-64 ετών) ανά 1 συνταξιούχο άνω των 65 ετών, το 2060 θα υπάρχουν μόνο 2 άτομα για κάθε 1 συνταξιούχο. Η Ελλάδα είναι η πιο γερασμένη χώρα της ΕΕ. Το 2060 το 30% του συνολικού πληθυσμού της θα είναι πάνω από 65, από 14% που είναι σήμερα. Η κρίση χρέους έχει μειώσει, ήδη, κατά 3% τον πληθυσμό της Ελλάδας.

Το πρόβλημα της γήρανσης του πληθυσμού είναι το συνδυασμένο αποτέλεσμα της επιμήκυνσης του ορίου ζωής και της υπογεννητικότητας. Πέρα από τις ποσοτικές μεταβολές του πληθυσμού, που προβλέπονται για τις προηγμένες οικονομίες τα επόμενα χρόνια, απειλείται παράλληλα και μια ποιοτική μεταβολή με ιδιαίτερα δυσμενείς συνέπειες, όχι μόνο για την οικονομική λειτουργία των οικονομιών, αλλά και για τη θεσμική. Αναφέρομαι συγκεκριμένα στον αποδεκατισμό της μεσαίας τάξης[12], η οποία μορφοποιείται και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, ως το αποτέλεσμα δύο δεκαετιών ταχείας ανάπτυξης, αλλά ήδη κινδυνεύει να ελαχιστοποιηθεί. Όπως διδάσκει η ιστορία, εκτός από τη σταθερότητα που εξασφαλίζει στην οικονομία, η ισχυρή μεσαία τάξη αποτελεί και το θεμέλιο της δημοκρατίας. Η διατήρησή της έχει ανάγκη από την εξασφάλιση εισοδήματος ίσου με 10$ κατ' άτομο την ημέρα, ώστε τα μέλη της να τοποθετούνται στο μέσον περίπου της κατανομής του εισοδήματος, να είναι σε θέση να σχεδιάσουν το μέλλον τους, να μπορούν να αντιμετωπίσουν κακοτυχίες συγκυριακές, όπως η απώλεια απασχόλησης, μια περιπέτεια υγείας ή η χρεοκοπία μιας μικρής επιχείρησης, χωρίς να υποχρεούνται να αλλάξουν ριζικά τον τρόπο ζωής τους. Η σπουδαιότητα της μεσαίας τάξης στο χώρο της οικονομίας έγκειται κυρίως στη ζήτηση των μελών της για εγχώρια αγαθά και υπηρεσίες, που προωθούν την ανάπτυξη. Και, γενικότερα, στον τρόπο διακυβέρνησης μιας χώρας, ισχυρή μεσαία τάξη, γύρω στο 30% του πληθυσμού, εξασφαλίζει ικανοποιητική δημοκρατική διακυβέρνηση, η οποία περιορίζει αποφασιστικά τα προνόμια των πολύ πλουσίων. Ωστόσο, η διατήρηση, επέκταση και ανάπτυξη της μεσαίας τάξης απαιτεί συνεχή πρόοδο και όχι στασιμότητα[13], η οποία έχει ήδη εγκατασταθεί και δυστυχώς προβλέπεται να συνεχιστεί για τα επόμενα χρόνια, σε σχεδόν παγκόσμια κλίμακα. Ήδη, οι δυσμενείς επιπτώσεις της οικονομικής στασιμότητας, στη μεσαία τάξη, εμφανίζονται με τη στροφή των μελών της προς "λαϊκισμό".

Διάγραμμα 1. Ετήσια ποσοστιαία μεταβολή του ενεργού πληθυσμού στην Ευρωζώνη

β)Η μείωση της ροπής για επένδυση

Η ζήτηση για επένδυση στις προηγμένες οικονομίες δεν είναι αρκετή για να απορροφήσει την υπάρχουσα αποταμίευση. Όπως παρατήρησε ο Ben Bernanke ήδη από το 2015[14], "χαμηλό πραγματικό επιτόκιο αποτελεί ένδειξη περιορισμένων και σχετικά μη αποδοτικών επενδυτικών ευκαιριών". Το διάγραμμα αρ. 2 απεικονίζει, τις πραγματικές αποδόσεις των κρατικών αμερικανικών ομολόγων για την περίοδο 1985-2015, που είναι συνεχώς πτωτικές. Η πτώση αυτή μπορεί να είναι αποτέλεσμα ενός φαύλου κύκλου, δηλαδή να οφείλεται στη μείωση της ζήτησης για κατανάλωση, που θέτει σε κίνηση την αρνητικών συνεπειών αρχή της επιτάχυνσης[15], από κοινού με την υποχώρηση του "φαινόμενου συμπλήρωσης"[16] των αρχικών επενδύσεων ή να οφείλεται στην απενεργοποίηση της παραγωγικής καταστροφής, που, όπως υποστηρίχθηκε από τον Joseph Schumpeter βρίσκεται στη βάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης, ή, ακόμη, στην αύξηση της αβεβαιότητας και ανασφάλειας, που αναπτύσσεται στο στάδιο της καπιταλιστικής ωριμότητας.

Εκτός, όμως, από τις παραπάνω ερμηνείες, η μείωση της ζήτησης για επένδυση, που καταλήγει να είναι ανεπαρκής για να απορροφήσει την αποταμίευση οφείλεται και στο γεγονός ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις δεν χρειάζεται να προσφεύγουν σε δάνεια, γιατί διαθέτουν οι ίδιες πολύ σημαντική αποταμίευση, που ουσιαστικά δεν ξέρουν πως να την χρησιμοποιήσουν. Πρόκειται, για τη μεταβολή του παραδοσιακού ρόλου των επιχειρήσεων στην παγκόσμια οικονομία, που από δανειζόμενες μετατράπηκαν σε δανείστριες. Όπως προκύπτει από πρόσφατη έρευνα[17], οι επιχειρήσεις, από το 1990 και συνεχώς μέχρι σήμερα, αντί να δανείζονται από τα νοικοκυριά, συσσωρεύουν οι ίδιες αποταμίευση, η οποία προστίθεται στην υπεραφθονία της ρευστότητας και επιδεινώνει, έτσι την ανισορροπία ανάμεσα στην αποταμίευση που υπερβαίνει την επένδυση και που αποτελεί τη ρίζα της παγκόσμιας οικονομικής στασιμότητας. Η εταιρική αυτή αποταμίευση εκτιμάται στο 5% περίπου του παγκόσμιου ΑΕΠ και τροφοδοτεί εξαιρετικά υψηλή αυτοχρηματοδότηση[18], αλλά κυρίως αποθησαύριση.

Η αιτία αυτής της επαναστατικής μεταβολής του ρόλου των επιχειρήσεων και κατ' επέκταση των νοικοκυριών, θα πρέπει, αναμφίβολα να αναζητηθεί στην, χωρίς ιστορικό προηγούμενο, άνοδο της ανισότητας κατανομής του εισοδήματος, σε βάρος του μεριδίου των μισθών και υπέρ των κερδών. Έτσι, το εισόδημα των νοικοκυριών περιορίζεται, μην αφήνοντας περιθώρια για αποταμίευση, μετά την ικανοποίηση των βασικών καταναλωτικών τους αναγκών, ενώ η άνοδος των κερδών μετατοπίζει τις προϋποθέσεις δημιουργίας αποταμίευσης στις επιχειρήσεις.

Η υπεραφθονία αποταμίευσης στην παγκόσμια οικονομία, δεν είναι πια δυνατόν να απορροφηθεί από την επένδυση. Η γενική αυτή ανισορροπία καθορίζει το επιτόκιο σε πολύ χαμηλή και συχνά αρνητική τιμή, που φαίνεται να επαληθεύει τη θεωρία περί έλευσης του σταδίου της αέναης στασιμότητας[19].

Διάγραμμα 2. Πραγματικές αποδόσεις κρατικών ομολόγων (1985-2015)

Πηγή: FRED.Federal Reserve Economic Data, Federal Reserve Bank of St Louis:an author calculations (Secular Stagnation and Returns on Capital, by Paul Gaume , B. Ravkumar, and Peter Rupert, 2015, No 19, pdf//files.stlouisfer.org/research/publications/es/15/ES_19_2015-08-18.pdf)

Θα αναφερθώ, επίσης, στο εδάφιο αυτό, στη μείωση της ροπής για επένδυση, που αφορά ειδικά την οικοδομική δραστηριότητα σε παγκόσμια βάση[20], και που συνδέεται πιθανότατα μεταξύ άλλων και με την πληθυσμιακή μείωση, τη γήρανση και την πτώση του ποσοστού ενεργού πληθυσμού στο συνολικό. Παρότι ο συγκεκριμένος κλάδος φαίνεται υγιής, και η συνολική του αξία εκτιμάται σε 10 τρισεκατομμύρια δολάρια, με ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης για το 2017 ίσο με 3.5%, ωστόσο το 90% των προγραμμάτων του για την υφήλιο είτε καθυστερούν, είτε έχουν υπερβεί τον αρχικό προϋπολογισμό τους[21]. Η καθυστέρηση αυτή στην παράδοση κτιρίων παρατηρείται σε πολλές περιπτώσεις, όπως στα τετράγωνα της Apple στη Silicon Valley, που παραδόθηκαν δύο χρόνια μετά τη συμφωνηθείσα ημερομηνία, και με υπέρβαση κόστους 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Αλλά και για την περίπτωση της Μ. Βρετανίας αρχιτέκτονες υποστηρίζουν ότι το 60% των κτιρίων παραδίδονται με σημαντική καθυστέρηση. Η εξήγηση αυτής της καχεξίας του κλάδου φαίνεται να οφείλεται στο γεγονός ότι επιτυγχάνει τη χαμηλότερη παραγωγικότητα, σε σύγκριση με οποιονδήποτε άλλο παραγωγικό κλάδο, και περιορισμένα περιθώρια κέρδους, παρότι οι τιμές των υλικών που χρησιμοποιεί δεν έχουν υψωθεί. Οι εξελίξεις αυτές στον κλάδο υποδηλώνουν, ενδεχομένως, ότι αναμένεται η επόμενη ύφεση[22]. Η γενική ερμηνεία της στασιμότητας του κλάδου αποδίδεται, γενικώς, στη μη υιοθέτηση μεθόδων εκσυγχρονισμού για την κατασκευή, στη δυσκολία υπαγωγής των εργασιών του κλάδου στις οικονομίες παραγωγής κλίμακας και στη μη επαρκή χρησιμοποίηση μεθόδων έντασης κεφαλαίου. Ωστόσο, ενώ ο κλάδος, κυρίως στις προηγμένες οικονομίες έχει προβλήματα, αντιθέτως στην Κίνα ο κλάδος οικοδομικής δραστηριότητας πραγματοποιεί ετήσιο ρυθμό αύξησης της παραγωγικότητας ίσο με 7%.

γ) Το νέο περιεχόμενο των τεχνολογικών νεωτερισμών

Η νέα μορφή της τεχνικής προόδου στον ώριμο καπιταλισμό διαφέρει σημαντικά από τον νεωτερισμό της νεοκλασικής έμπνευσης συνάρτησης παραγωγής Cobb-Douglas, που ίσχυσε, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η συνάρτηση αυτή ήταν σε θέση να δώσει λύση στο πολυσυζητημένο και εξαιρετικά περίπλοκο πρόβλημα του τρόπου κατανομής του προϊόντος ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο. Σύμφωνα με αυτήν, έχοντας ως βάση παρατηρήσεις, που αφορούσαν μια αρκετά μακρόχρονη περίοδο, έγινε δεκτό ότι τα μερίδια εργασίας και κεφαλαίου στο ΑΕΠ παραμένουν σταθερά, και διαμορφώνονται σε 2/3 για την εργασία και σε 1/3 για το κεφάλαιο, με μικρές αποκλίσεις που, διαχρονικά, αλληλοεξουδετερώνονται. Η παραδοχή, βέβαια, αυτή υποθέτει ότι η μορφή προόδου που χρησιμοποιείται στην παραγωγική διαδικασία είναι ουδέτερης τεχνικής[23], ή και τεχνική πρόοδος εξοικονόμησης κεφαλαίου[24] ή εξοικονόμησης εργασίας[25], των οποίων όμως οι τυχόν διαφορές απόδοσης ανάμεσα στους δύο συντελεστές της παραγωγής εξουδετερώνονται διαχρονικά. Ωστόσο, και τα τρία αυτά είδη τεχνικής προόδου, που επικράτησαν στο βιομηχανικό στάδιο ανάπτυξης, και που προϋποθέτουν ποσοτική αύξηση (ή και μείωση) των χρησιμοποιουμένων, στην παραγωγική διαδικασία, συντελεστών παραγωγής, φαίνεται να έχουν σημαντικά υποχωρήσει στο μεταβιομηχανικό, που τώρα διανύουμε, δίνοντας τη θέση τους στη μη ενσωματωμένη τεχνική πρόοδο. Πρόκειται για τη νέα τεχνολογία, η οποία δεν ενσωματώνεται στο κεφάλαιο, δεν προστίθεται στον όγκο του, δεν προϋποθέτει επένδυση παγίου κεφαλαίου, διότι δεν είναι ποσοτική, παρότι αυξάνει την παραγωγικότητα και των δύο συντελεστών παραγωγής. Είναι μιας άϋλης μορφής τεχνική πρόοδος, που ενσωματώνει "βελτιωμένες/προηγμένες γνώσεις", οι οποίες περιορίζουν την αναγκαία ποσότητα εργασίας και κεφαλαίου στην παραγωγική διαδικασία των σύγχρονων οικονομιών και που αποτελούν κτήμα ολόκληρης της ανθρωπότητας. Χάρις σε αυτές τις γνώσεις, που αποτυπώνουν το επιστέγασμα της ανθρώπινης εργασίας, δηλαδή τη διανοητική, η ανθρωπότητα μπορεί να εξασφαλίσει, εφεξής, μεγαλύτερη ευμάρεια με λιγότερη εργασία, αυξάνοντας έτσι τις επιλογές του ελεύθερου χρόνου της.

Το πρόβλημα, ωστόσο, προκύπτει από το γεγονός ότι ο υπολογισμός της παραγωγικότητας στη νέα αυτή μορφή τεχνικής προόδου είναι, εξαιρετικά, δύσκολος, καθώς αφορά κυρίως ποιοτικά και όχι πια ποσοτικά δεδομένα. Κατά τον Robert Gordon[26], οι καινοτομίες του παρόντος αναπτυξιακού σταδίου δεν μπορούν να συγκριθούν με τα φαντασμαγορικά αποτελέσματα αύξησης της παραγωγικότητας, της περιόδου 1870-1970, που έφεραν πραγματική επανάσταση στον τρόπο λειτουργίας της παγκόσμιας οικονομίας, και που κατ' αυτόν δεν είναι δυνατόν να επαναληφθούν. Αντιθέτως, η παρούσα τεχνική πρόοδος φαίνεται να οδηγεί σε πτώση της μέσης ωριαίας παραγωγικότητας της εργασίας, στις ΗΠΑ, κατά 1.33 μετά το 1970. Τα μέτρια αυτά αποτελέσματα αποδίδονται από τον Robert Gordon στη γήρανση του πληθυσμού, στην άνοδο των ανισοτήτων, στη στασιμότητα της εκπαίδευσης και στο ανερχόμενο χρέος. Κατά τον Robert Gordon, η παρούσα γενιά στις ΗΠΑ (και όχι μόνον αφού οι τάσεις είναι περίπου προς την ίδια κατεύθυνση στο σύνολο των προηγμένων οικονομιών) θα είναι η πρώτη που δεν θα ξεπεράσει το βιοτικό επίπεδο των γονιών της. Την απαισιοδοξία του Robert Gordon για το μέλλον της οικονομίας συμμερίζεται και ο Robert Solow με την άποψή του, που επικράτησε ως το παράδοξο του Solow:" “Βλέπει κανείς παντού υπολογιστές, αλλά η παραγωγικότητα τους δεν φαίνεται στα στατιστικά δεδομένα ” (1987)[27].

Αυτό το παράδοξο του Solow έγινε το επίκεντρο πολυάριθμων προσπαθειών ερμηνείας για το τι μπορεί να συμβαίνει με το στάδιο της πληροφορικής, και πως εξηγείται το ότι καταλήγει σε σχετικά χαμηλή παραγωγικότητα. Επιλέγω από το πλήθος των σχετικών επιχειρημάτων, το ότι είναι, ίσως, ακόμη νωρίς για να έχει κανείς σαφή εικόνα των αποτελεσμάτων αυτού του νέου αναπτυξιακού σταδίου, ότι οι βελτιώσεις επεκτείνονται σε ολόκληρη την οικονομία και τους επί μέρους κλάδους της, και επομένως δεν είναι εύκολη η στατιστική εκτίμησή τους, ότι η φανταστική διαχρονική μείωση των τιμών των υπολογιστών καταλήγει σε απειροελάχιστο ποσοστό συμβολής τους στο συνολικό ΑΕΠ, αλλά πάνω από όλα ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθεί η παραγωγικότητα σε αυτό το στάδιο, ακριβώς επειδή συνίσταται σε άϋλα /ποιοτικά και όχι ποσοτικά αποτελέσματα, τα οποία διαχέονται σε πολλούς τομείς της οικονομίας. H άποψη της δυσκολίας υπολογισμού της παραγωγικότητας της εργασίας στο μεταβιομηχανικό στάδιο ανάπτυξης ενισχύεται και από το ακόλουθο παράδοξο. Το γεγονός, δηλαδή, ότι παρότι διαπιστώνεται πτώση του ρυθμού αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας, στις ΗΠΑ, που από 2,8% την περίοδο 1947-1983, και 2,6% την περίοδο 2000-2007, ήταν μόνο 1,3% την περίοδο 2007-2014[28], ωστόσο τα πέντε τελευταία χρόνια, οι 50 μεγαλύτερες αμερικανικές επιχειρήσεις μπόρεσαν να σωρεύσουν περισσότερα από 50 δισεκατομμύρια δολάρια σε ρευστότητα, και μάλιστα με επιτόκιο γύρω στο μηδέν ή και αρνητικό[29].

Πιο ριζικά απαισιόδοξη, για την εμβέλεια των νέων νεωτερισμών, είναι οι απόψεις που εκφράζονται από έναν οικονομολόγο και έναν επιχειρηματία σε πρόσφατο βιβλίο[30] τους, και όπου υποστηρίζουν ότι αν εξαιρέσουμε ορισμένες επιχειρήσεις με υψηλό νεωτεριστικό περιεχόμενο, όπως αυτό της Amazon και Google, ο καπιταλισμός προσφέρει έντονα σημεία γήρανσης, αφού οι 100 πιο σημαντικές επιχειρήσεις έχουν δημιουργηθεί πριν από 40 χρόνια και δεν υπάρχει ανάλογη συνέχεια. Η προϊούσα αυτή γήρανση αντικατοπτρίζεται στο ποσοστό ώριμων επιχειρήσεων 11 ετών και πάνω, που το 1987 αντιπροσώπευαν το 1/3 των συνολικών, ενώ το 2012 εκτιμάται, αντίστοιχα, στο 50%. Οι περισσότεροι νεωτερισμοί, όπως υποστηρίζουν οι δύο συγγραφείς, είναι εντυπωσιακοί, αλλά από την άποψη συνεπειών, όχι σοβαροί, και οπωσδήποτε δεν είναι αυτοί, όπως ήταν στο παρελθόν, που βρίσκονται στη βάση της αύξησης της παραγωγικότητας. Παράλληλα, όπως υποστηρίζεται στο βιβλίο τους, παρατηρείται αποφασιστική μείωση του αριθμού των νεοϊδρυόμενων επιχειρήσεων. Οι συγγραφείς αποδίδουν τις δυσμενείς αυτές εξελίξεις στη διάρθρωση του καπιταλισμού, και ειδικότερα στο γεγονός ότι οι επιχειρήσεις δεν ανήκουν πια σε ριψοκίνδυνους επιχειρηματίες, αλλά σε γιγαντιαίους οργανισμούς, οι οποίοι ενδιαφέρονται περισσότερο να γνωρίζουν εκ των προτέρων το ύψος των σίγουρων αποδόσεων, παρά για το μέλλον της επιχείρησης. "Ο καπιταλισμός είναι θύμα των εισοδηματιών", κατά τους συγγραφείς του σημαντικού αυτού βιβλίου.

Η μείωση των αποτελεσμάτων των νεωτερισμών σχετίζεται, πιθανότατα, με τον περιορισμό νέων ιδεών, των οποίων η εξεύρεσή απαιτεί μεγαλύτερες δαπάνες σε σύγκριση με πριν. Καθώς η δημιουργία νέων ιδεών αποτελεί την ατμομηχανή της προόδου και της αύξησης του εισοδήματος, μια νέα σχετική έρευνα[31] προσπάθησε να ξεπεράσει τις εμφανείς δυσκολίες διερεύνησης του κατά πόσο διαπιστώνεται κάποιος βαθμός στεγνώματος του ανθρώπινου εγκεφάλου. Οι ερευνητές αυτής της προσπάθειας μπόρεσαν τελικά να υπολογίσουν τον αριθμό των ερευνητών, και την παραγωγικότητα της έρευνάς τους, στα πλαίσια σημαντικού αριθμού επιχειρήσεων. Τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά απογοητευτικά, γιατί από αυτά προκύπτει ότι ο αριθμός των ερευνητών αυξάνει διαχρονικά ενώ περιορίζεται κάθετα η παραγωγικότητα. Συγκεκριμένα, η πτώση αυτή της παραγωγικότητας αποδίδεται με αναφορά στον περίφημο νόμο του Moore, σύμφωνα με τον οποίον η απόδοση των υπολογιστών διπλασιάζεται κάθε 2 χρόνια, ενώ οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Stanford βρήκαν ότι τώρα χρειάζεται 18 φορές περισσότερος χρόνος για αυτόν τον διπλασιασμό, σε σχέση με τον αντίστοιχο των ετών '70. Οι ιδέες γίνονται ολοένα πιο δυσεύρετες και ο ρυθμός τους μειώνεται κατά 6,8% το χρόνο. Ωστόσο, φαίνεται από άλλη οπτική γωνία, ότι το πρόβλημα δεν είναι τόσο η έλλειψη ιδεών, όσο η εκμετάλλευσή τους. Η εφαρμογή νέων τεχνολογιών αποβλέπει, συνήθως, στον περιορισμό της εκάστοτε χρησιμοποιούμενης εργασίας, που όμως ελάχιστα ενδιαφέρει, όταν οι μισθοί είναι τόσο χαμηλοί. Εξάλλου, τα πολύ υψηλά κέρδη εξασφαλίζουν υψηλή ρευστότητα στις επιχειρήσεις, αλλά η ανεπάρκεια ζήτησης αποθαρρύνει την προσφυγή σε νέες τεχνολογίες.

δ)Χρέος

Το χρέος είναι ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας περιορισμού της ζήτησης. Διαπιστώνεται, ότι σε όλες τις μεγάλες οικονομίες, 10 χρόνια μετά την έναρξη της δεύτερης μεγάλης κρίσης του 2007, το χρέος τους αντί να μειώνεται ανέρχεται συνεχώς. Έτσι, το συνολικό χρέος στο διάστημα αυτό αυξήθηκε κατά 57 τρισεκατομμύρια δολάρια επιβαρύνοντας το ποσοστό του στο ΑΕΠ, κατά 17 ποσοστιαίες μονάδες. Το δημόσιο χρέος της ζώνης του ευρώ που το 2007 ήταν 68% του ΑΕΠ, το 2016 ανέρχεται, αντίστοιχα στο 92,4%. Το χρέος των χωρών του G-20, εξάλλου, εκτιμάται σε 135 τρισεκατομμύρια δολάρια, σε 235% στο ΑΕΠ τους, και ο κίνδυνος για την παγκόσμια οικονομία είναι εμφανής. Τα ελλείμματα των ασθενέστερων ευρωπαϊκών οικονομιών, στις οποίες επιβλήθηκαν προγράμματα σταθεροποίησης, εκτός από την Ιρλανδία, που όπως είναι γνωστό ήταν πριν από την κρίση του 2007 η «βιτρίνα του φιλελευθερισμού», (και που τώρα καταγράφει και πάλι αύξηση του ΑΕΠ και των εξαγωγών της, καθώς και πτώση της ανεργίας της), η Ισπανία και Πορτογαλία, το 2015 απειλήθηκαν με ποινές από τους επικεφαλής της ΕΕ, λόγω των υψηλών ελλειμμάτων (5.1% και 4.4% αντίστοιχα), ενώ το έλλειμμα της Ελλάδας παρά τα απάνθρωπα προγράμματα που εφαρμόζει, ήταν 7.1%[32].

Σε περιόδους οικονομικής στασιμότητας, στις οποίες η αποταμίευση είναι μεγαλύτερη από την επένδυση, δημιουργείται χάσμα, το οποίο χρειάζεται να καλυφθεί από την κυβέρνηση, η οποία και καταφεύγει σε δανεισμό. Αν πρόκειται για κατάσταση μακρόχρονης ύφεσης, όπως είναι η παρούσα, η άνοδος του χρέους είναι αναπότρεπτη[33] και οδηγεί, συνήθως, στην επιβολή πολιτικής λιτότητας, που καταρχήν αποκλείει τον πληθωρισμό, παρότι δεν είναι η ενδεδειγμένη λύση, επειδή χειροτερεύει την κατάσταση. Δεδομένου, όμως, ότι έχει επικρατήσει ακραία μορφή φιλελευθερισμού, και ότι, μετά τη δεκαετία του '70 έχει αποκλειστεί η δημοσιονομική πολιτική, η επιλογή αυτή φαίνεται, προς το παρόν ως μονόδρομος. Από την έναρξη της κρίσης το 2007 και μέχρι το 2015 το δημόσιο χρέος ως ποσοστό στο ΑΕΠ αυξήθηκε από 64% σε 104% στις ΗΠΑ, από 66% σε 94% στην Ευρώπη, από 176% σε 237% στην Ιαπωνία. Και, αναφορικά με το χρέος των νοικοκυριών στην Ευρωζώνη, από 67% το 2001, μέσα στο ΑΕΠ, αναρριχήθηκε στο 94%, αντίστοιχα. Εκτιμάται, ότι το ποσοστό αυτό του χρέους, περιορίζει τη ζήτηση, στην Ευρώπη, κατά 4%. Πρόκειται για μακρόχρονη κατάσταση, που θα μπορούσε να εκληφθεί και ως μόνιμη, δεδομένου ότι το χρέος, ως ποσοστό στο ΑΕΠ έχει αυξητική τάση. Η πτώση αυτή της ζήτησης σημαίνει ότι ο πραγματικός φυσικός τόκος έχει σημαντικά μειωθεί.

Η αντιμετώπιση, ωστόσο, του χρέους διαφέρει από χώρα σε χώρα, καθώς και από εποχή σε εποχή. Οι ΗΠΑ ακολουθούν εντελώς διαφορετική πολιτική, από την ΕΕ ως προς το χρέος τους, για το οποίο πιστεύουν ότι η αύξησή του δεν απειλεί, αναγκαστικά, την οικονομία τους, αλλά αντιθέτως, κάτω από προϋποθέσεις, επιταχύνει την ανάπτυξη. Ακριβώς, τώρα, οι Ρεπουμπλικάνοι προτίθενται να επιφέρουν σημαντική πτώση των φόρων, με αποτέλεσμα να εκτιναχθεί το χρέος. Ωστόσο, το χαμηλό επιτόκιο περιορίζει τους τόκους που πρέπει να καταβληθούν σε ποσό που αντιστοιχεί με αυτό του 1960, όταν το αμερικανικό χρέος ήταν το 1/3 του τωρινού. Η διαφορά σε σχέση με το 1960, είναι ότι το 40% του χρέους είναι σήμερα προς ξένους επενδυτές.

Οι θεωρίες περί χρέους στο παρελθόν υποστήριζαν ότι η άνοδός του ενισχύει τον πληθωρισμό, περιορίζει έτσι την αγοραστική δύναμη των ιδιωτών, και συνεπώς και τις επενδύσεις και το ρυθμό προόδου της οικονομίας. Ωστόσο, όπως προκύπτει από τα ευρήματα σχετικής μελέτης του 2003, από το ΔΝΤ, και η οποία αφορά 107 χώρες, το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει η έρευνα αυτή είναι η μη διαπίστωση θετικής συνάρτησης ανάμεσα στα ελλείμματα και τον πληθωρισμό. Να υπογραμμιστεί, πάντως, ότι ενώ η ΕΕ παραμένει προσκολλημένη στα διδάγματα των φιλελεύθερων, περί της ανάγκης πραγματοποίησης ισοζυγίων παντού, οι ΗΠΑ, αν και με κυβέρνηση που θεωρείται συντηρητική, υιοθετεί τις απόψεις του Keynes, που θα της εξασφαλίσουν, πιθανότατα, περισσότερο χρόνο πριν την είσοδό της στην αέναη στασιμότητα.

ΙΙ. Αυτόνομες μεταβολές που αυξάνουν την προσφορά. Πρόκειται για:

α) Μόνιμη ανεργία

αα) Το πρόβλημα

Η διάκριση σε παράγοντες μείωσης της ζήτησης και αύξησης της προσφοράς εργατικού δυναμικού είναι σχετική, καθώς πρόκειται για το ίδιο πρόβλημα, που εμφανίζεται συχνά με δύο όψεις, αλλά που καταλήγει στο ίδιο αποτέλεσμα ανισορροπίας, της μορφής Προσφορά>Ζήτηση. Ακριβώς, η περίπτωση της ανεργίας είναι η συνέπεια πολλών παραγόντων, που απέκτησαν ειδικό βάρος στις σύγχρονες προηγμένες οικονομίες. Πρώτον, η ζήτηση καταναλωτικών αγαθών έχει σημαντικά περιοριστεί, κυρίως ως συνέπεια της αποκορύφωσης των ανισοτήτων κατανομής εισοδήματος και πλούτου. Και με τη σειρά της, δεύτερον, η ζήτηση εργατικών χεριών, η οποία είναι συνάρτηση της ζήτησης αγαθών και υπηρεσιών έχει περιοριστεί εξαιτίας, και της ανεξέλεγκτης ανισότητας κατανομής και πλούτου, αλλά και συνεπεία της ελαχιστοποίησης της μεσαίας τάξης, και εξαιτίας της μείωσης των βασικών αναπτυξιακών ροπών της οικονομίας, αλλά και εξαιτίας της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας. Πρόκειται για συμπτώματα του ώριμου καπιταλισμού, αλλά και για ατυχείς επιλογές των εκάστοτε αρμοδίων. Ειδικότερα, για την περίπτωση, της υπεραφθονίας της εργασίας, η ανισορροπία, όπως εκφράζεται με τη μακροχρόνια ανεργία, είναι το διττό αποτέλεσμα και της αύξησης της προσφοράς της, και της μείωσης της ζήτησής της, ενώ για την περίπτωση των πληθυσμιακών μεταβολών, της επένδυσης και της τεχνολογικής καινοτομίας λειτουργεί μόνο ο παράγοντας "μείωση". Ο Michel Rocard[34] δίνει έναν επιτυχημένο ορισμό στη σύγχρονη ανεργία: "Είναι η συνέπεια ενός οικονομικού συστήματος που δεν είναι πια ικανό να δημιουργήσει απασχόληση γιατί έθεσε στο επίκεντρο ένα είδωλο που ονομάζεται χρήμα".

Οι προβλέψεις για τα 10 ή 20 προσεχή χρόνια, είναι δυσοίωνες για την απασχόληση, σύμφωνα με τα σχετικά ευρήματα πρόσφατης έρευνας δύο επιστημόνων από την Σχολή Martin της Οξφόρδης, τους Carl Benedikt Frey και Michael Osborne. Οι δύο αυτοί ερευνητές προσπάθησαν να εκτιμήσουν την ανεργία που θα δημιουργηθεί κυρίως εξαιτίας των ρομποτικών τεχνολογιών. Κατέληξαν στο γενικό συμπέρασμα ότι το 47% των θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ, με μέσο μισθό και απασχόληση ρουτίνας απειλούνται με καταστροφή. Οι νέες θέσεις εργασίας που θα δημιουργηθούν, θα συγκεντρωθούν σε χώρους δημιουργικής και διανοητικής εργασίας[35]. Με τη διάδοση της τεχνητής ευφυΐας δεν θα κινδυνεύουν πια μόνο οι θέσεις εργασίας ανειδίκευτων, όπως συνέβαινε στο στάδιο της πληροφορικής, καθώς και στις σχετικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, αλλά και αυτές υψηλής ειδίκευσης εργαζομένων, όπως δικηγόρων, φοροτεχνικών, βιβλιοοικονόμων, γραμματέων, διοικητικών υπαλλήλων κ.ο.κ. Θα είναι, συνεπώς, εύκολη η επικράτηση μιας πολύ μικρής αλλά ισχυρής ομάδας εξειδικεύμενων, που τελικά θα κατευθύνει την οικονομία και την αγορά, ενώ οι πολλοί θα αρκούνται σε ανασφαλείς και χαμηλά αμειβόμενες εργασίες.

ββ)Τα αίτια

Ενώ η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση συνδυάστηκε με δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος, που ήταν απαραίτητη για την απορρόφηση της μαζικής της παραγωγής, το τρίτο στάδιο της καπιταλιστικής διαδικασίας έφερε ανεργία και φτώχεια στην ανθρωπότητα, σύμφωνα με την ορθή πρόβλεψη του M. Kalecki[36].

Οι εγκάρσιες μεταβολές, σε συνδυασμό και με την εφαρμογή αναποτελεσματικών μέτρων πολιτικής, έθεσαν τέρμα στο καθεστώς της πλήρους απασχόλησης, και έφεραν την αβεβαιότητα και συχνά το χάος στις σύγχρονες οικονομίες.

Μετά το τέλος της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης παρατηρείται ανερχόμενη ανεργία, κυρίως αλλά όχι μόνον στους κόλπους της ΕΕ[37], που επιμένει και μετά το τέλος της ύφεσης. Η ανεργία συμβαδίζει με ολοένα υψηλότερο επίπεδο ευμάρειας, που όμως κατανέμεται όλο και πιο άνισα. Η αντιμετώπιση ωστόσο του προβλήματος της ανεργίας, παρότι χαρακτηρίστηκε από την ΕΕ ως πρωταρχικό, ήδη από το 1993[38], αποδείχθηκε αδύνατη μέχρι σήμερα. Η εμμονή της ανεργίας ενθαρρύνει την αναβίωση παλαιοτέρων οικονομικών θεωριών, που υποστηρίζουν ότι ο καπιταλισμός, ωριμάζοντας, είναι ολοένα λιγότερο σε θέση να απορροφήσει το εκάστοτε διαθέσιμο εργατικό δυναμικό[39]. H αδυναμία αυτή έχει πολλές και, συχνά, αλληλοσυμπληρούμενες ερμηνείες, όπως:

* Υπεραφθονία του συντελεστή παραγωγής "εργασία"

Μετά το 1970 διαπιστώνεται σχετικός κορεσμός της παραδοσιακής ζήτησης, στις προηγμένες οικονομίες, με μείωση του ετήσιου ρυθμού μεταβολής της ιδιωτικής κατανάλωσης, στις χώρες ΟΟΣΑ[40]. Στη μείωση αυτή της ενεργού ζήτησης συμβάλλει και η μακρόχρονη πολιτική λιτότητας της ΕΕ, η κορύφωση των ανισοτήτων κατανομής του εισοδήματος, που ευνοεί την αποταμίευση ή ορθότερα την αποθησαύριση, η ανεργία σε συνδυασμό και με την καθήλωση των πραγματικών μισθών σε επίπεδο προηγούμενων δεκαετιών, καθώς και η γενικευμένη τάση περιορισμού του κράτους Πρόνοιας. Οι οικονομολόγοι του ΟFCE, σε ειδικό τεύχος του περιοδικού τους αποδίδουν την πτώση της επένδυσης, κατά τα 2/3 της, σε ανεπαρκή ζήτηση[41], ενώ στην ίδια περίπου διαπίστωση καταλήγει και το ΔΝΤ[42]. Να προστεθεί, ακόμη, ότι στην ανεπάρκεια της ενεργού ζήτησης και των επενδύσεων, που περιορίζει την απασχόληση, συμβάλλουν αποφασιστικά και οι φορολογικοί παράδεισοι, που σύμφωνα με εκτιμήσεις απενεργοποιούν τεραστίων διαστάσεων αγοραστική δύναμη, της τάξης των 11,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων[43]. Η χαμηλή δαπάνη για κατανάλωση και επένδυση στις σύγχρονες προηγμένες οικονομίες συνυπάρχει, ιδίως τα τελευταία χρόνια με γενική πτώση του επιπέδου των τιμών, που καταλήγει σε πολύ χαμηλότερο πληθωρισμό του αντίστοιχου ισορροπίας (που είναι γύρω στο 2%), και που, σε αρκετές περιπτώσεις έχει ήδη μετατραπεί σε αντιπληθωρισμό.

* Οι μικρές δυνατότητες δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας στον ώριμο καπιταλισμό

Στις ΗΠΑ, των οποίων οι τάσεις, στο συγκεκριμένο αυτό σημείο, δεν διαφέρουν σημαντικά από αυτές των υπολοίπων προηγμένων οικονομιών, εκτιμάται ότι ο χρηματοπιστωτικός τομέας απορροφά το 25% του συνόλου των εταιρικών κερδών, και αντιπροσωπεύει το 7% περίπου της οικονομίας. Ωστόσο, δεν κατορθώνει να δημιουργήσει, παρά μόνο 4% νέες θέσεις εργασίας, μέσα στις συνολικές[44]. Η μορφή της ανάπτυξης, στο στάδιο αυτό, παύει να είναι επεκτατική, όπως στο προηγούμενο της βιομηχανικής επανάστασης και γίνεται εντατική, δηλαδή χρησιμοποιεί ολοένα μικρότερη ποσότητα και των δύο συντελεστών της παραγωγής, για τη δημιουργία μιας μονάδας προϊόντος[45]. Ο βαθμός μείωσής τους δεν είναι ανάλογος, αλλά εξαρτάται από το είδος της τεχνικής προόδου που εκάστοτε επιλέγεται[46]. Το κενό, που προκαλείται από την ποσοτική μείωση των χρησιμοποιούμενων συντελεστών, στην παραγωγική διαδικασία, και που διαπιστώνεται από την πτώση της σχέσης Εργασία-Προϊόν, αλλά και Κεφάλαιο-Προϊόν, αναπληρώνεται, χάρις στην ποιοτική αναβάθμιση των δύο βασικών συντελεστών παραγωγής, δηλαδή στη νέα μορφή τεχνικής προόδου, στην οποίαν αναφέρομαι, πιο αναλυτικά, αμέσως στη συνέχεια. Εξαιτίας, ωστόσο, της αποβιομηχάνισης, ενδέχεται να εμφανίζει άνοδο η σχέση Κεφάλαιο-Προϊόν, καθώς ανέρχεται το ποσοστό των αχρησιμοποίητων εγκαταστάσεων παραγωγής. Αποδεικνύεται, ωστόσο, ότι η άνοδος αυτή δεν επηρέασε δυσμενώς το μερίδιο του κεφαλαίου στο ΑΕΠ των προηγμένων οικονομιών, αλλά συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή στο μεταβιομηχανικό στάδιο καπιταλιστικής ανάπτυξης ενισχύεται η ικανότητά του να διατηρεί και να επαυξάνει το μερίδιό του στο ΑΕΠ, επειδή, προφανώς, έχουν απενεργοποιηθεί τα παραδοσιακά εργαλεία παραγωγής και κατανομής, στο παρόν στάδιο ανάπτυξης.

Στα πλαίσια, εξάλλου, του μεταβιομηχανικού αναπτυξιακού σταδίου διαπιστώνεται εξάντληση των αναπτυξιακών περιθωρίων στις προηγμένες οικονομίες, και αυτή εμφανίζεται μέσα από τις μεταβολές της μετακίνησης, ανάμεσα στους παραγωγικούς τομείς, των δύο βασικών συντελεστών παραγωγής. Η μετακίνηση αυτή εκτιμάται ότι αυξάνει την παραγωγικότητα, κατά 44%, όταν διενεργείται από τον πρωτογενή στο δευτερογενή τομέα, ενώ όταν η μετακίνηση πραγματοποιείται από τον δευτερογενή προς τον τριτογενή τομέα η παραγωγικότητα ανέρχεται μόνον κατά 15%[47]. Και, ακριβώς, στο τρίτο στάδιο καπιταλιστικής εξέλιξης, η μετακίνηση των δύο βασικών συντελεστών της παραγωγής έχει αυτήν την κατεύθυνση, δηλαδή από τον δευτερογενή (αποβιομηχάνιση), προς τον τριτογενή. Ο περιορισμός του ρυθμού ανάπτυξης, που έτσι προκύπτει, εμποδίζει τη θετική λειτουργία της έντασης της απασχόλησης, παρότι διαχρονικά έχει περιοριστεί σημαντικά στην Ευρώπη (στη δεκαετία του '60 η σχέση ρυθμού ανάπτυξης και δημιουργίας νέων θέσεων απασχόλησης ήταν, 4.2%, ενώ έκτοτε εκτιμάται σε μόνον 2%)[48].

* Η αρνητική συμβολή της παγκοσμιοποίησης στην απασχόληση

Η πλήρης απελευθέρωση των διεθνών συναλλαγών αύξησε δραματικά την προσφορά κυρίως ανειδίκευτης εργασίας στις προηγμένες οικονομίες, που προέρχεται από αναπτυσσόμενες και ταυτόχρονα ενθάρρυνε τη μαζική μετεγκατάσταση επιχειρήσεων, από τις οικονομικά προηγμένες, προς τις αναπτυσσόμενες οικονομίες, με αποτέλεσμα να προκληθεί σημαντική απώλεια θέσεων εργασίας στις πρώτες. Με την παγκοσμιοποίηση, εξάλλου, η ανταγωνιστικότητα απόκτησε ηγετικό ρόλο στις αποφάσεις και ενέργειες των επιχειρηματιών και των επί μέρους εθνικών κυβερνήσεων των προηγμένων οικονομιών. Το περιεχόμενο, ωστόσο, αυτής της νέας μορφής ανταγωνιστικότητας εμφανίζεται με ολοένα πιο επιθετικό χαρακτήρα απέναντι στις χώρες-ανταγωνίστριες, εφόσον το γέρας της νίκης και της επιτυχίας είναι η εξασφάλιση ολοένα μεγαλύτερου μεριδίου στο διεθνές εμπόριο. Και ως το κυριότερο και πιο αποτελεσματικό μέτρο για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας αναγνωρίζεται, γενικώς, ο περιορισμός του κόστους εργασίας, με τη βοήθεια μαζικών απολύσεων.

β) Πτώση των τιμών των κεφαλαιουχικών αγαθών

Η πτώση της ροπής για επένδυση οδήγησε σε παράλληλη πτώση τις τιμές των κεφαλαιουχικών αγαθών, όπως φαίνεται στο διάγραμμα 3.

Διάγραμμα αριθμός 3. Πτώση των τιμών των κεφαλαιουχικών αγαθών

Χαμηλές τιμές κεφαλαιουχικών αγαθών σημαίνει μειωμένη ζήτηση για αποταμίευση, που θα χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή μιας μονάδας κεφαλαιουχικών αγαθών, αλλά ταυτόχρονα περιλαμβάνει έμμεσα και τη διάσταση αύξησης της προσφοράς τους. Ο κυριότερος λόγος της μείωσης της τιμής των κεφαλαιουχικών αγαθών, εκτός της επίδρασης των νέων τεχνολογιών, είναι η μειωμένη ροπή για επένδυση, εξαιτίας της μείωσης της ζήτησης για κατανάλωση, λόγω της πτώσης του μεριδίου εργασίας στο ΑΕΠ, της πτώσης του επιπέδου μισθών και της μόνιμης υποαπασχόλησης.

Πηγή: OECD "Main Economic Indicators-complete database"Main Economic Indicators (database). Από Lawrence Summers, Four observations on secular stagnation p.61

γ)Και, βέβαια, αύξηση της αποταμίευσης

Η άλλη όψη της υπεραφθονίας της αποταμίευσης, σε παγκόσμια βάση, είναι η ανεπάρκεια της ζήτησης. Πρόκειται για την αναπόφευκτη συνέπεια της επιλογής του νεοφιλελευθερισμού που, συστηματικά και με όλα τα μέσα, διοχετεύει ένα συνεχώς μεγαλύτερο τμήμα της αυξημένης παραγωγικότητας στα κέρδη, αφαιρώντας το από τους μισθούς και συμπιέζοντας ολοένα περισσότερο το μερίδιο της εργασίας στο παγκόσμιο ΑΕΠ. Οι κορυφούμενες ανισότητες της κατανομής σε λειτουργικό και προσωπικό επίπεδο καταλήγουν στην ενίσχυση εισοδημάτων, των οποίων οι δικαιούχοι έχουν χαμηλή ροπή για κατανάλωση, καθώς έχουν ήδη ικανοποιήσει βασικές και ανάγκες πολυτελείας. Διοχετεύουν, έτσι, το υπόλοιπο του εισοδήματός τους, που ανέρχεται παράλληλα με τη διεύρυνση των ανισοτήτων κατανομής, στην αποθησαύριση και στην κερδοσκοπία των χρηματιστηρίων. Με την πτώση της ζήτησης για βασικά καταναλωτικά προϊόντα ενθαρρύνεται η άσκοπη περιπλάνηση αυτής της υπεράφθονης αποταμίευσης, ανά την υφήλιο, που αδυνατεί να μετατραπεί σε παραγωγική επένδυση και προβάλλει το δραματικό οικονομικό σκηνικό μιας εποχής, που οι ακρότητές της την οδηγούν σε αδιέξοδο.

Ως γενικό συμπέρασμα είναι η διαπίστωση ότι όλα τα βασικά οικονομικά μεγέθη κινούνται προς τα κάτω και αλληλοτροφοδοτούνται. Παρότι δεν φαίνεται, ακόμη, σοβαρή η έκφραση απόλυτης βεβαιότητας ότι πρόκειται για την έλευση του σταδίου της μόνιμης στασιμότητας, ωστόσο όλα οδηγούν προς τα εκεί.

Notes Bibliographiques

----------------------------

- Alternatives Economiques, Hors Series No 110, janvier 2017

-Antonio Gramsci-Cahiers de Prison

-Baldwin, Richard, Paul Krugman, Bob Gordon, Olivier Blanchard, Ricardo Caballero, Coen Teulings, Barry Eichengreen (2013)"Why Stagnation Might Prove to be the New Normal", Financial Times, 15 decembre

-Birdsall, Nancy ,(2016) "Middle-Class Heroes, The Best Guarantee of Good Governance", Foreign Affairs, March/April

-Bloom, N., Charles I. Jones Stanford University and NBER Stanford University and NBER John Van Reenen Michael Webb "Are Ideas Getting Harder to Find"? (2017) , MIT and NBER Stanford University September 6, - Version 1.0

- Bloom, N., David Canning Gόnther Fink (2008), "Program on the global demography of aging", Working Paper Series Population Aging and Economic Growth April PGDA Working Paper No. 31 http://www.hsph.harvard.edu/pgda/working.htm

- Chen, P., Loukas Karabarbounis, Loukas and Brent Neiman "The Global Rise of Corporate Saving" (2017), Federal Reserve Bank of Minneapolis, Workink Paper no 736, march

- Domar E.D.,(1944) "The Burden of the debt and the national income", American Economic Review

-"Economic Progress and Declining Population Growth",(1939) American Economic Review 29(1):1-15

- Eurostat (2012), (COM (210) 462/06.09.2010)

-Frederik Erixon, F., et Bjorn Weigel, The Innovation Illusion, Yale University Press, 2016

-"Has the ideas machine broken down?"Briefing innovation pessimism, The Economist,1/2013

-"Le ralentissement de la croissance du côté de l'offre?" (1015) Revue de l'OFCE, no 142

-Maddison, A (1980) Growth and Structural Change in the Advanced Countries, in Western economics in Transition,ed. by I. Levenson and J. W. Wheeler, Hudson Institute

-Maestas, Nicole, Kathleen J. Mullen, and David Powell, "The Effect of Population Aging on Economic Growth, The Labor Force and Productivity" (2016), RAND Labor and Population, August

- Nagarajan, Ranuga CEF.UP, Faculdade de Economia, Universidade do Porto, Aurora A.C. Texeira, CEF.UP , Faculdade de Economia, Universidade do Porto; INESC Porto, OBEGEF Sandra Silva CEF.UP, Faculdade de Economia, Universidade do Porto(2016) "The impact of population ageing on economic growth: an in-depth bibliometric analysis"

- Negreponti-Delivanis, M., (1990) Europe's life buoy is its less developed regions,Paratiritis, Thessaloniki

- Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, M., (2007), Μεταρρυθμίσεις, Το ολοκαύτωμα των εργαζομένων στην Ευρώπη, Ίδρυμα Δελιβάνη και Εκδοσεις Λιβάνη, Αθή

-"Private Investment: what's the Hold-Up?" (2015) World Economic Outlook, avril

-Rocard, Michel (2015), Suicide de l'Occident, Suicide de l'Humanité, Flammarion Paris

-Robinson, J., and F. Wilkinson (1977), "What has become of employment policy?" Cambridge Journal of Economics, March 1977

-OECD"Main Economic indicators-complete database

- OECD, National Accounts

- Saving Capitalism-Time,May 23, 2016, based on the new book by Rana Foroohar Makers and Takers

-Smith,A, "Nowhere to hide", Time, 3/2009

-Solow, Robert., The Solow Productive Paradox: What do Computers do to Productivity? (1998), Jack E. Triplett Brookings Institution

"The construction industry-Least iproved" (2017), The Economist, 19.08

-"The Future of the Employment: How Susceptible Are Jobs to Computerisation?”, Oxford Martin School, Programme on the Impact of Future Technology, University of Oxford, 17 September 2013,www.oxfordmartin.ox.ac.uk/downloads/academic/The_Future_of_Employment.pdf

- United States Department of Labor, “Productivity change in the non farm business sector, 1947-2014”, Bureau of Labor Statistics, www.bls.gov/lpc/prodybar.htm

-"Why are interest Rates So Low"? March 30, 2015(http://www.brookings.edu/blogs/ben-bernanke/posts/2015/03/30-why-interest-rates-s0-low)

[1] Antonio Gramsci-Cahiers de Prison

[2] Oxfam says wealth of richest 1% equal to other 99% (BBC,18.01.2016)

[3] ibidem

[4] "Economic Progress and Declining Population Growth",(1939)American Economic Review 29(1):1-15

[5] 2013, "Why Stagnation Might Prove to be the New Normal", Financial Times, 15 Δεκεμβρίου

[6]Ανάμεσα και σε άλλους οι: Richard Baldwin, Paul Krugman, Bob Gordon, Olivier Blanchard, Ricardo Caballero, Coen Teulings, Barry Eichengreen, που διαπιστώνουν γενικά την επιβράδυνση ή και ανυπαρξία ανάπτυξης, αλλά εκφράζουν διαφορετικές απόψεις, για την ερμηνεία τους

[7] "The impact of population ageing on economic growth: an in-depth bibliometric analysis" by Renuga Nagarajan CEF.UP, Faculdade de Economia, Universidade do Porto Aurora A.C. Teixeira CEF.UP, Faculdade de Economia, Universidade do Porto; INESC Porto, OBEGEF Sandra Silva CEF.UP, Faculdade de Economia, Universidade do Porto (όπου γίνεται αναφορά σε πολυάριθμα σχετικά άρθρα)

[8] Άμεσες ξένες επενδύσεις

[9] Program on the global demography of aging, Working Paper Series Population Aging and Economic Growth David E. Bloom David Canning Gόnther Fink April 2008 PGDA Working Paper No. 31 http://www.hsph.harvard.edu/pgda/working.htm

[10] The Effect of Population Aging on Economic Growth, The Labor Force and Productivity, by Nicole Maestas, Kathleen J. Mullen, and David Powell, RAND Labor and Population, August 2016

[11] Σύμφωνα με την Αιτιολογική Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το Ευρωπαϊκό Έτος ενεργού γήρανσης 2012 (COM (210) 462/06.09.2010) και με βάση στοιχεία και προβλέψεις της Eurostat,

[12] Nancy Birdsall, "Middle-Class Heroes, The Best Guarantee of Good Governance",Foreign Affairs, March/April 2016, pp.25 ff

[13] Ibidem, p. 30

[14] Why are interest Rates So Low"? March 30, 2015(http://www.brookings.edu/blogs/ben-bernanke/posts/2015/03/30-why-interest-rates-s0-low)

[15] Πρόκειται για την περίπτωση, που η μείωση της ζήτησης καταναλωτικών αγαθών προκαλέι κατά πολύ μεγαλύτερη μείωση της ζήτησης κεφαλαιουχικών αγαθών

[16] Πρόκειται για την περίπτωση, που η πραγματοποίηση μιας συγκεκριμένης επένδυσης δημιουργεί την ανάγκη διενέργειας συμπληρωματικών

[17] Peter Chen, Loukas Karabarbounis and Brent Neiman "The Global Rise of Corporate Saving", Federal Reserve Bank of Minneapolis, Workink Paper no 736, march 2017

[18] Που εκτιμάται μέχρι και στο 85%

[19] Θεωρία που διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον οικονομολόγο Alvin Hansen to 1933 φαίνεται να επαληθεύεται τώρα, με την επάνοδό της στο προσκήνιο από το Larry Summers και άλλους

[20] "The construction industry-Least iproved"(2017),The Economist, 19.08

[21] Σύμφωνα με σχετική έρευνα του Bent Flyvbjerg από το Saïd Bysisiness School of Oxford

[22] Σύμφωνα με το γραφείο συμβούλων Luc Luyten of Bain &and Company

[23] Που αυξάνει στο ίδιο ποσοστό την παραγωγικότητα και των δύο συντελεστών παραγωγής

24 Που αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας περισσότερο από την αντίστοιχη του κεφαλαίου

25 Που αυξάνει την παραγωγικότητα του κεφαλαίου περισσότερο από την αντίστοιχη της εργασίας.

[26]Robert J. Gordon (2016) ,The Rise and Fall of American Growth, Princeton University Press

[27] Robert Solow, The Solow Productive Paradox: What do Computers do to Productivity? Jack E. Triplett Brookings Institution, 1998

[28] United States Department of Labor, “Productivity change in the non nonfarm business sector, 1947-2014”, Bureau of Labor Statistics, www.bls.gov/lpc/prodybar.htm

[29] Klaus Schawab, op.cit.σ.46

[30] Frederik Erixon και Bjorn Weigel, The Innovation Illusion, Yale University Press, 2016

[31]Nicholas Bloom Charles I. Jones Stanford University and NBER Stanford University and NBER John Van Reenen Michael Webb "Are Ideas Getting Harder to Find"? (2017) , MIT and NBER Stanford University September 6, 2017 — Version 1.0

[32] Alternatives Economiques, Hors Series No 110, janvier 2017

[33] Domar E.D.,(1944) "The Burden of the debt and the national income", American Economic Review, 34, 798-827

[34] (Suicide de l'Occident, Suicide de l'Humanité(2015), p. 139, Flammarion Paris

[35] “The Future of the Employment: How Susceptible Are Jobs to Computerisation?”,Oxford Martin School, Programme on the Impact of Future Technology, University o_f Oxford , 17 Septemb_er 2013,www.oxfordmartin.ox.ac.uk/downloads/academic/The_Future_of_Employment.pdf

[36] Robinson, J., and F. Wilkinson , "What has become of employment policy?"Cambridge Journal of Economics, March 1977, pp. 5-14

[37] Που, πιθανότατα, οφείλεται στη συνεχή εφαρμογή συντηρητικής οικονομικής πολιτικής

[38] Λευκό Βιβλίο

[39] M. Negreponti-Delivanis,Europe's life buoy is its less developed regions,Paratiritis, 1990,Thessaloniki

[40] OECD, National Accounts

[41] "Le ralentissement de la croissance du côté de l'offre?"Revue de l'OFCE, no 142,2015

[42] "Private Investment: what's the Hold-Up?"World Economic Outlook, avril 2015

[43] A. Smith, "Nowhere to hide",Time, 3/2009

[44] Saving Capitalism-Time,May 23, 2016, based on the new book by Rana Foroohar Makers and Takers

[45] "Has the ideas machine broken down?"Briefing innovation pessimism, The Economist,12.01/2013

[46] Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη,Μεταρρυθμίσεις, Το ολοκαύτωμα των εργαζομένων στην Ευρώπη,Ίδρυμα Δελιβάνη και Εκδοσεις Λιβάνη, Αθήνα 2007 σσ 48 επ.

[47] A. Maddison,Growth and Structural Change in the Advanced Countries, in Western economics in Transition,ed. by I. Levenson and J. W. Wheeler, Hudson Institute, 1980

[48] European Economic Commission199