Από τον Τιμητικό Τόμο του Ομότιμου Καθηγητή Οικονομικής Θεωρίας, Γερωργίου. Θ. Χτζηκωνσταντίνου, Θεσσαλονίκη 2021, σελ. 300-318 Κεφάλαιο 1. Η παρακμή της Δύσης ευνοεί τις αναπτυσσόμενες χώρες Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη

Από τον Τιμητικό Τόμο του Ομότιμου Καθηγητή Οικονομικής Θεωρίας, Γερωργίου. Θ. Χτζηκωνσταντίνου, Θεσσαλονίκη 2021, σελ. 300-318 Κεφάλαιο 1. Η παρακμή της Δύσης ευνοεί τις αναπτυσσόμενες χώρες Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη Εισαγωγή Ο 21ος αιώνας φέρνει μεγάλη αναστάτωση στον κόσμο και στο σύνολο των θεωρητικών, γεωπολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και θεσμικών εκδηλώσεών του. Πλήθος ενδείξεων μαρτυρεί τη συνολική ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων σε όλα τα επίπεδα της διεθνούς τάξης, όπως αυτή επιβλήθηκε αμέσως μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, και διατηρήθηκε σχεδόν μέχρι σήμερα. Ο δυτικός κόσμος, μαζί με όλα τα επί μέρους στοιχεία που έχουν καθιερώσει την παγκόσμια κυριαρχία του, υποχωρεί τώρα και ένας άλλος πολιτισμός, με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά ανέρχεται. Η Δύση είχε, καταρχήν, αποκλείσει τη δυνατότητα μεταβολής της παγκόσμιας ισορροπίας δυνάμεων, αφού είχε υιοθετήσει (με ελάχιστη κριτική) τις απόλυτες σχετικές απόψεις του Francis Fukuyama (1989). Ο γνωστός φιλόσοφος ισχυρίστηκε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει επικρατήσει για πάντα, και ότι μετά τη διάλυση του πραγματικού σοσιαλισμού, ολόκληρος ο κόσμος θα ήταν υποχρεωμένος να την αγκαλιάσει. Ισχυρίστηκε επίσης ότι η ανάπτυξη λιγότερο προηγμένων οικονομιών θα ήταν αδύνατον να ακολουθήσει οποιοδήποτε άλλο σύστημα εκτός από τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Ωστόσο, σύντομα αναγκάστηκε να δεχθεί σοβαρές αμφιβολίες στις αβάσιμες, όπως αποδείχθηκε, πεποιθήσεις του (Francis Fukuyama, 2018), καθώς δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Κίνα ολοκλήρωσε την πολύ επιτυχημένη και εκπληκτικά ταχεία ανάπτυξή της υπό αυταρχικό καθεστώς και όχι υπό φιλελεύθερη δημοκρατία. Έτσι, ταυτόχρονα, διανοίγονται νέες μορφές ανάπτυξης για τις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Η εισβολή της Κίνας στην προηγούμενη αδιατάρακτη παγκόσμια κυριαρχία της Δύσης, από τις ΗΠΑ, μπορεί, κατ' αρχήν, να ερμηνευθεί στα πλαίσια της θεωρίας του κύκλου ζωής του Oswald Spengler. Πρόκειται για τη σύγκρισή του τού κύκλου ζωής των πολιτισμών με τις τέσσερις εποχές του έτους ή τις φάσεις της ανθρώπινης ζωής, και με βάση αυτόν ο Oswald Spengler προέβλεψε το τέλος του δυτικού πολιτισμού ήδη από το 1918, "Ο Δυτικός άνθρωπος, σύμφωνα με τον Oswald Spengler, είναι πάντα περήφανος αλλά τραγικός γιατί, ενώ φεύγει η ζωή του, αγωνίζεται και δημιουργεί παρότι γνωρίζει ότι τελικά ο στόχος του ουδέποτε θα πραγματοποιηθεί". Είναι, επομένως, γενικά αποδεκτό ότι το τέλος των πολιτισμών, καθένας από τους οποίους διαρκεί περίπου 200-250 χρόνια, είναι αναπόφευκτο και επομένως, καταρχήν ανεξάρτητο από ένα συγκεκριμένο καθεστώς, μια επικρατούσα κοσμοθεωρία ή κάποιες μεμονωμένες πράξεις ή παραλείψεις. Έτσι, από τις στάχτες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός, με την εμφάνιση των κυρίαρχων οικονομικών κέντρων της Αυστραλίας, της Μεγάλης Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, από το 1860 και μετά. Ωστόσο, εκτός από το αναπόφευκτο της διαδοχής των πολιτισμών, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η υιοθέτηση ακροτήτων, κατά τον χρόνο της επικράτησής τους, επιταχύνει το τέλος τους. Και τούτο διότι οι ρωγμές του συστήματος που προκαλούνται από αυτές τις ακρότητες εντείνονται προς το τέλος του κύκλου ζωής κάθε πολιτισμού, προς το χειμώνα της ύπαρξής του, σύμφωνα με τον Oswald Spengler, αποκτώντας αποκρουστικά και επικίνδυνα χαρακτηριστικά. Υποστηρίζω, στο άρθρο αυτό, ότι το τέλος της δυτικής κυριαρχίας πιθανότατα επιταχύνθηκε από τις πολύ αρνητικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, η οποία, όπως αναγνωρίζεται γενικά, έχει δημιουργήσει στην πορεία της ελάχιστους νικητές και σωρεία ηττημένων, οδηγώντας σε χωρίς προηγούμενο εντάσεις και εισοδηματικές ανισότητες κατανομής. Η παρακμή του δικού μας πολιτισμού αναβίωσε την παλιά και ξεχασμένη θεωρία του Alvin Hansen (1938), που επικαιροποιήθηκε πρόσφατα από τον οικονομολόγο Lawrence Summers (2016) και την ομάδα οπαδών του. Πριν από πάνω από 80 χρόνια, αυτή η θεωρία είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι, σύμφωνα με πολλές ενδείξεις, οι προηγμένες οικονομίες έχουν εισέλθει αναπόφευκτα στο στάδιο της διαρκούς στασιμότητας. Ο ορισμός του Alvin Hansen για το στάδιο αυτό της οικονομικής ωριμότητας του καπιταλισμού έχει ως εξής: «η αναιμική ανάκαμψη που εξαφανίζεται στα αρχικά της στάδια, καθώς και οι υφέσεις που αυτοτροφοδοτούνται αφήνοντας πίσω τους έναν πυρήνα υποαπασχόλησης». Η Δύση, με την πιθανά προσωρινή και μάλλον επιφανειακή εξαίρεση των ΗΠΑ (1), επιβεβαιώνει σχεδόν όλες τις δυσμενείς προβλέψεις αυτής της θεωρίας, καθώς ο δυτικός πολιτισμός χάνει σταδιακά τη δόξα του τις τελευταίες δεκαετίες, δεν προσελκύει πλέον και, αντίθετα, εγκαταλείπεται από όλο και περισσότερους από τους οπαδούς του. Η χρόνια και φαινομενικά ανίατη αδυναμία της Δύσης συνίσταται σε υπερβολική αποταμίευση που δεν διοχετεύεται σε επενδύσεις, διαιωνίζοντας έτσι την ανισορροπία αποταμίευσης ανώτερης της επένδυσης. Ταυτόχρονα, τα επιτόκια και ο πληθωρισμός κινούνται κάτω από το επίπεδο που απαιτείται για την επίτευξη γενικής οικονομικής και νομισματικής ισορροπίας. Το ενδιαφέρον του άρθρου επικεντρώνεται στις διασυνδέσεις που προκύπτουν μεταξύ της παρακμής της Δύσης και της ανάπτυξης των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών. Η υποχώρηση της Δύσης φέρνει στο προσκήνιο τις αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες οικονομίες που προετοιμάζονται να καταλάβουν το κενό της παγκόσμιας ηγεσίας, αναδεικνύοντας την Κίνα στην πρώτη γραμμή. Η Κίνα, προηγείται προφανώς, αλλά όχι μόνη της στο δρόμο προς την κορυφή του κόσμου. Την συνοδεύουν πολλές αναδυόμενες οικονομίες. Αυτή η διαπίστωση είναι εξαιρετικά σημαντική και θα αναλυθεί στο Μέρος I αυτού του άρθρου. Με βάση όλες τις ενδείξεις, πρόκειται να αναδειχθεί ως η υπόσχεση για την ανάπτυξη των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών. Η εναλλαγή της παγκόσμιας δύναμης που ήδη περιθωριοποιεί τη Δύση, προκαλείται και προκαλεί σαρωτικές μεταβολές στη διεθνή οικονομική σκηνή. Οι περισσότερες από τις αλλαγές, που θα αναλυθούν στο Μέρος Ι, έχουν συμβάλλει πιθανότατα στην επιτάχυνση του τέλους της δυτικής κυριαρχίας, και μερικές από αυτές υποδεικνύουν το σημείο απογείωσης ορισμένων αναδυόμενων οικονομιών. Οι αλληλεξαρτήσεις και οι διαδικασίες αυτών των αλλαγών έχουν αλλάξει τον παγκόσμιο οικονομικό χάρτη και δημιούργησαν βάσιμες αναπτυξιακές ελπίδες στις αναπτυσσόμενες χώρες. Οι συνέπειες αυτών των μεταβολών στην αναπτυξιακή δυναμική των αναδυόμενων, και στη συνέχεια λιγότερο προηγμένων οικονομιών θα διερευνηθούν στο Μέρος II. Μέρος Ι. Το τέλος της οικονομικής κυριαρχίας της Δύσης Υπάρχει ένας ανεξάντλητος αριθμός καταλυτικών εξελίξεων στο εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον των σύγχρονων οικονομιών που άλλαξε ριζικά τον τρόπο λειτουργίας τους και που δεν περιορίζεται στην οικονομική σφαίρα αλλά επεκτείνεται και σε πολλές άλλες. Είναι, ωστόσο, σφάλμα το να εκλαμβάνουμε αυτές τις εξελίξεις ως ανεξάρτητες, καθώς είναι αλληλένδετες και είναι εύκολο να διακρίνουμε την ύπαρξη σχέσης αιτίου και αιτιατού μεταξύ τους. Χωρίς δισταγμό θα επιλέξω την παγκοσμιοποίηση ως καταλυτική αλλαγή όλων των υπολοίπων . Μια ακραία μορφή παγκοσμιοποίησης, η οποία κατέστρεψε την ομαλή λειτουργία των προηγμένων οικονομιών, αλλά ταυτόχρονα υπήρξε μηχανή προόδου για ορισμένες αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες οικονομίες, με την Κίνα στην πρώτη γραμμή. Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι περίπου το 65% των Ευρωπαίων και το 71% των Αμερικανών αντιτίθενται ήδη στην παγκοσμιοποίηση. Η παγκοσμιοποίηση επιβλήθηκε ως η νέα κοσμοθεωρία της δεκαετίας του '70, αν και δεν ήταν νέα, δεδομένου ότι διαπιστώνεται μια εναλλαγή μεταξύ των δύο συστημάτων της παγκοσμιοποίησης και του προστατευτισμού, σε έναν κύκλο που διαρκεί περίπου 80 χρόνια (Lenglet). Η παγκοσμιοποίηση, που είναι υπεύθυνη για τα περισσότερα από τα δεινά της Δύσης, επιλέχθηκε από τις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1980, όταν διαπίστωσαν την πτώση του ρυθμού ανάπτυξης και την απώλεια παραγωγικότητάς τους σε σύγκριση με τη Γερμανία και την Ιαπωνία, την μείωση της ροπής για επένδυση, καθώς και φαινόμενα πρόωρης αποβιομηχάνισης. Η ειρωνεία είναι ότι είναι και πάλι οι Ηνωμένες Πολιτείες υπό τον Donald Trump που επιλέγουν να εγκαταλείψουν την παγκοσμιοποίηση, περιορίζοντας έτσι το βαθμό ελευθερίας του διεθνούς εμπορίου. Α. Σήμανε η ώρα για τις αναπτυσσόμενες οικονομίες Η πορεία για τη διαδοχή της Δύσης από την Κίνα και τις αναπτυσσόμενες χώρες που τη συνοδεύουν, καθορίστηκε από μια σειρά πληθυσμιακών μετατοπίσεων, που περιθωριοποίησαν τον πληθυσμό των προηγμένων οικονομιών προς όφελος των αναδυόμενων. Νομίζω ότι είναι απαραίτητο να ρίξουμε μια ματιά σε αυτές τις αλλαγές προτού προχωρήσουμε στις κύριες εξελίξεις, δεδομένου ότι έχουν καθοριστική επίδραση σε όλα σχεδόν τα οικονομικά μεγέθη, στις προηγμένες και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Ο παγκόσμιος πληθυσμός αναμένεται να αυξηθεί από 7,3 δισεκατομμύρια, που είναι σήμερα, σε 8 δισεκατομμύρια το 2030, σε 9 δισεκατομμύρια το 2050 και σε 11,2 δισεκατομμύρια το 2100. Αυτή η αύξηση, περίπου κατά 50% του παγκόσμιου πληθυσμού έως το 2100, θα κατανέμεται άνισα, καθώς η Ευρώπη και η ανατολική Ασία θα σημειώσουν μείωση του πληθυσμού τους, ενώ αναμένεται αύξηση για τις ΗΠΑ. Οι αναπτυσσόμενες οικονομίες προβλέπεται να παρουσιάσουν σημαντική αύξηση του πληθυσμού τους, περίπου 4 δισεκατομμυρίων. Έτσι, το ποσοστό του πληθυσμού των ΗΠΑ και της ΕΕ στο συνολικό παγκόσμιο πληθυσμό δεν θα υπερβεί το 9% το 2025, ενώ ο ασιατικός πληθυσμός που εκτιμάται ότι είναι ήδη 50% το 2016, θα αυξηθεί περισσότερο. Έτσι, η Δύση περιθωριοποιείται στον παγκόσμιο πληθυσμό. Η πιο σημαντική και απειλητική πρόβλεψη για τις προηγμένες οικονομίες, ωστόσο, είναι ότι ο πληθυσμός τους θα γεράσει. Με βάση τις μεσοπρόθεσμες προβλέψεις του ΟΗΕ, ο αριθμός των ατόμων άνω των 65 ετών θα αυξηθεί κατά περισσότερο από 600 εκατομμύρια και θα φτάσει τα 2,5 δισεκατομμύρια το 2100, σχεδόν δηλαδή διπλάσιος σε σύγκριση με σήμερα. Η σχετική έρευνα, για τις οικονομίες του ΟΟΣΑ οδηγεί στο αναμενόμενο άλλωστε συμπέρασμα ότι η γήρανση του πληθυσμού τους θα έχει αρνητικές συνέπειες στην ανάπτυξή τους (Bloom, E. David). Ήδη, εμπειρικές έρευνες που αναφέρονται σε αμερικανικές πολιτείες για την περίοδο 1980-2010 δείχνουν ότι, όταν το ποσοστό του πληθυσμού άνω των 60 ετών αυξάνεται κατά 10%, το κατά κεφαλή εισόδημα μειώνεται κατά 5,5% (Maestas, Mullen and al). Β. Τα λάθη της Δύσης ευνοούν τις αναπτυσσόμενες οικονομίες Εκτός από τις δημογραφικές αλλαγές, στην αποδυνάμωση της Δύσης, που άνοιξε το δρόμο για την ανάπτυξη των οικονομιών στην παγκόσμια σκηνή, συνέβαλαν επίσης αποφασιστικά και οι δυσμενείς συνέπειες της παγκοσμιοποίησης. Αυτές διακρίνονται σε οικονομικές και άλλες: α) Οικονομικές συνέπειες αα) Κορυφαίες ανισότητες στο εισόδημα και την κατανομή του πλούτου (Maria Negreponti-Delivanis, 2018) Η υιοθέτηση της παγκοσμιοποίησης, που είναι το τελικό στάδιο του καπιταλισμού, συνδυάστηκε από την αρχή με μια ακραία μορφή νεοφιλελευθερισμού. Η χειρότερη συνέπεια της παγκοσμιοποίησης είναι αναμφίβολα η μεγάλη ανισότητα κατανομής σε όλα τα επίπεδα, η οποία έχει ενταθεί επειδή οι μεμονωμένες νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις διστάζουν να παρέμβουν, με το επιχείρημα ότι οι διαφορές υποτίθεται ότι ευνοούν την ανάπτυξη και την πρόοδο (Negreponti-Delivanis, 2019). Θα αναφέρω ενδεικτικά εδώ ορισμένες αδιανόητα μεγάλες ανισότητες στην κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου. Αυτές οι πολύπλευρες και τεράστιες ανισότητες διανομής βρίσκονται σίγουρα στη ρίζα των συγκλονιστικών αλλαγών στις σύγχρονες οικονομίες. * Θα ξεκινήσω με τον δείκτη Gini, ο οποίος μετρά την προσωπική διανομή παγκοσμίως και για πρώτη φορά στην ιστορία έφτασε τα 0,70, πράγμα που σημαίνει άνευ προηγουμένου ανισότητα, η οποία ουδέποτε μέχρι σήμερα εμφανίστηκε σε χώρα στο παρελθόν. Συγκεκριμένα, το 1% των πλουσιότερων Αμερικανών απέκτησε περίπου το 10% του ΑΕΠ το 1915, ενώ το 2007 το ποσοστό αυτό ήταν 24%. Όσον αφορά την κατανομή του πλούτου, η εξέλιξη των ανισοτήτων είναι ακόμη πιο αδυσώπητη, καθώς την ίδια περίοδο (1915-2007), το πλουσιότερο 0,1% των νοικοκυριών, ανέβηκε από το 9% του πλούτου, στο 22%. Επιπλέον, σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη, το 1% των ενηλίκων πολιτών στην Αμερική είχε εισόδημα 27 φορές υψηλότερο κατά μέσο όρο, από το αντίστοιχο 50% των φτωχότερων ενηλίκων Αμερικανών, το 1915. Αυτή η διαφορά έχει ήδη αυξηθεί σε 81 φορές. * Να συνεχίσω με τη λειτουργική κατανομή, δηλαδή με το μερίδιο εργασίας και κεφαλαίου στο εθνικό εισόδημα, όπως μετράται από τη συνάρτηση Cobb-Douglas. Αυτά τα μερίδια παρέμειναν αμετάβλητα μέχρι τη δεκαετία του 1980, δηλαδή μέχρι την επικράτηση της παγκοσμιοποίησης και τις εξελίξεις που την ακολουθούν. Το 2010, ο ΟΟΣΑ συνέλεξε μια σειρά μακροοικονομικών δεδομένων για τα 15 κράτη μέλη του και για την περίοδο 1976-2006. Αποδείχθηκε ότι, από το 1976 έως το 2006, το μερίδιο των μισθών, συμπεριλαμβανομένου του έμμεσου ή κοινωνικού μισθού, αντιπροσώπευε το 67,3% (2) του ΑΕΠ. Το 1980 το οποίο αντιστοιχεί περίπου στην εμφάνιση της παγκοσμιοποίησης, οδηγεί το ποσοστό αυτό σε πτώση κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες, όπως διαπιστώνεται το 2006, αντιπροσωπεύοντας το 57,3% του ΑΕΠ (3). Επιπλέον, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΔΝΤ (4), το μερίδιο των μισθών στις χώρες μέλη του G7 μειώθηκε κατά 5,8 ποσοστιαίες μονάδες, κατά την περίοδο 1983-2006, και ιδιαίτερα κατά 8,8 μονάδες στα κράτη μέλη της ΕΕ (5). Αυτή η μείωση, που εκτιμάται σε 100 και 200 τρισεκατομμύρια δολάρια, έχει αφαιρεθεί ουσιαστικά από την κατανάλωση και σε σημαντικό βαθμό και από τις επενδύσεις (Rocard a). Αυτή η πτώση εξηγεί εν μέρει την υποτονική οικονομική ανάπτυξη της Δύσης. *Κάθε γενιά χειρότερα. Μια έρευνα που έγινε στην Αμερική (Guvenen, Kaplan και άλλοι) (8) αποκαλύπτει πολλές ακραίες πτυχές του τρόπου διανομής, που δικαιολογούν πλήρως τη δυσαρέσκεια μεγάλου τμήματος των πολιτών. Μερικά από τα ευρήματα της έρευνας είναι τα εξής: -Το 1973, το εισόδημα πλήρως απασχολούμενου (προσαρμοσμένο για τον πληθωρισμό) ανέρχονταν σε 54.030 $, σε σύγκριση με μόλις 51.640 $ το 2016. -Το 1967 η μέση αμοιβή πλήρους απασχόλησης (προσαρμοσμένη στον πληθωρισμό) ενός 25χρονου άνδρα ήταν 33.300 $, σε σύγκριση με μόλις 25.000 $ το 2011. - Το επίπεδο της αμοιβής εργαζομένου στις ΗΠΑ ήταν 10% χαμηλότερο για τα έτη 2000-2017, σε σύγκριση με το αντίστοιχο του προηγούμενου μισού αιώνα. -Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι από το 1970, τα τρία τέταρτα των Αμερικανών εργαζομένων δεν έχουν βελτιώσει το βιοτικό τους επίπεδο. Για 4 στους 5 εργαζόμενους, δεν έχει σημειωθεί πραγματική πρόοδος. Οι καρποί της προόδου αρπάχτηκαν από το 1% των πλουσιότερων Αμερικανών. ββ) Η εργασία υπό δίωξη Σύμφωνα με εκτιμήσεις, μεταξύ του 1999 και του 2007 παγκοσμίως, η παραγωγικότητα της εργασίας αυξήθηκε κατά 30%, ενώ οι πραγματικοί μισθοί μόνο κατά 18% (Artus και Virard). Αυτή η απότομη πτώση του μεριδίου της εργασίας υπέρ των κερδών, στο ΑΕΠ των προηγμένων οικονομιών, συνοδεύτηκε από ένα κύμα μεταρρυθμίσεων, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση των μέτρων προστασίας των εργαζομένων. Η απουσία κρατικής παρέμβασης, που προέκυψε από τον άκρατο νεοφιλελευθερισμό, οδήγησε στην ολοένα και πιο επιδεινούμενη θέση της εργασίας κατά τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης περιόδου. Έτσι, ακόμη και με βάση την κυρίαρχη νεοκλασική θεωρία, υπάρχει μια σημαντική "ανορθόδοξη" μείωση του μεριδίου εργασίας, υπέρ του κεφαλαίου. Αυτή η δυσμενής συνέπεια για τους εργαζόμενους οφείλεται πρωτίστως στην παγκοσμιοποίηση, η οποία ανάγκασε τους εργαζόμενους των προηγμένων οικονομιών να ανταγωνιστούν τους εργαζόμενους των αναπτυσσόμενων χωρών, που αμείβονταν με πολύ χαμηλότερα επίπεδα μισθών. γγ) Άλλες αρνητικές οικονομικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης Θα ολοκληρώσω αυτήν την παράγραφο με τις αρνητικές οικονομικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης στην εξέλιξη των προηγμένων οικονομιών: * Η ανεξέλεγκτη λειτουργία του χρηματιστηρίου, επιβεβαιώθηκε από σχετική έκθεση του ΔΝΤ, βάσει εμπειρικής έρευνας σε 149 χώρες, για την περίοδο 1970-2010 (Furceri και Lungari). Το χρηματιστήριο σημείωσε αύξηση 150 φορές μεγαλύτερη σε σύγκριση με τα πραγματικά στοιχεία κατά την περίοδο 1992-2007 (Le crack), καθώς οι πλούσιοι δεν επενδύουν στην πραγματική οικονομία, αλλά είτε συσσωρεύουν τα κέρδη τους, είτε επενδύουν στο χρηματιστήριο αναζητώντας γρήγορα και εύκολα κέρδη (Dolan). * Η υπερδιπλάσια φορολογική επιβάρυνση επί του εισοδήματος σε σχέση με την αντίστοιχη επί των επιχειρηματικών κερδών (6). * Η γενικευμένη εφαρμογή της πολιτικής λιτότητας (7). * Η ανοχή ή η αναποτελεσματική ρύθμιση των φορολογικών παραδείσων, που εκτιμάται ότι διατηρούν το ήμισυ περίπου της παγκόσμιας ρευστότητας. Η τελευταία εκτιμάται σε περίπου 230 τρισεκατομμύρια δολάρια ή περίπου τρεις φορές το παγκόσμιο ΑΕΠ (Rocard b). * Η αποχή της κυβέρνησης από την εφαρμογή αναδιανεμητικών πολιτικών (Negreponti-Delivanis 1977), προοδευτικότητας τών φόρων και κράτους πρόνοιας (Krugman) καθώς και από την επιδίωξη πολιτικής πλήρους απασχόλησης. * Η αποδυνάμωση του ανταγωνισμού και η άνοδος των μονοπωλίων, χάρη στην ανοχή γιγαντιαίων επιχειρήσεων, που συνήθως δεν πληρώνουν φόρους και, γενικά, δεν σέβονται τους νόμους του καπιταλισμού. Ενδεικτικά, η Apple κατέχει το 62% της αγοράς των ΗΠΑ, ενώ οι πλαστικές κάρτες American Express, Master Card και Visa αντιπροσωπεύουν το 95% της αγοράς των ΗΠΑ (Foulis), με κέρδη 76% πάνω από τον μέσο όρο τα τελευταία 50 χρόνια. Ο εξασθενημένος ανταγωνισμός στις ΗΠΑ από το 1990 οφείλεται στο γεγονός ότι τα δύο τρίτα των βιομηχανικών εταιρειών έχουν συνενωθεί σε καρτέλ, γεγονός που αντιπροσωπεύει επίσης σημαντικό παράγοντα στην αύξηση της ανισότητας διανομής (Business) * Ένας ξέφρενος αγώνας ιδιωτικοποίησης, ξεκινώντας από την υποβάθμιση του δημόσιου τομέα και την κατάργηση του παρεμβατικού ρόλου του κράτους, με την πεποίθηση ότι η ύπαρξη του αόρατου χεριού υποτίθεται ότι μπορεί να ρυθμίσει τα πάντα. β) Μη οικονομικές συνέπειες Σε αυτήν την παράγραφο, θα εξεταστούν μερικές από τις αρνητικές κοινωνικές και θεσμικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης: αα) Κοινωνικές Μία από τις πιο επικίνδυνες συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, κοινωνική καταρχήν, αλλά με ευρύτερες επιπτώσεις στην οικονομία και τη λειτουργία των θεσμών, είναι ο αποδεκατισμός της μεσαίας τάξης (Birdsall). Δυστυχώς, πρόκειται για μια ανησυχητική εξέλιξη, όχι μόνο για τις προηγμένες αλλά και για ορισμένες αναπτυσσόμενες οικονομίες. Η διατήρηση ή η δημιουργία μιας μεσαίας τάξης απαιτεί την πραγματοποίηση ημερήσιου εισοδήματος τουλάχιστον 10$ κατά κεφαλήν, έτσι ώστε τα μέλη της να τοποθετούνται περίπου στη μέση της κατανομής του εισοδήματος, να μπορούν να προγραμματίζουν το μέλλον τους και να αντιμετωπίζουν τις συγκυριακές αδυναμίες, όπως απώλεια απασχόλησης, προβλήματα υγείας ή πτώχευση μιας μικρής επιχείρησης χωρίς να χρειάζεται να αλλάξουν ριζικά τον τρόπο ζωής τους. Η σημασία της μεσαίας τάξης για την οικονομία έγκειται στο γεγονός ότι διαθέτει όλες τις αποφασιστικές εξειδικεύσεις για την ανάπτυξη και ενθαρρύνει επίσης τις βασικές οικονομικές τάσεις, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι τα μέλη της δείχνουν σταθερή προτίμηση για τα εγχώρια αγαθά και υπηρεσίες που προωθούν την ανάπτυξη. Θα αναφέρω ενδεικτικά την περίπτωση της Αμερικής, στην οποία έπαυσε να επικρατεί η μεσαία τάξη, απέναντι στα δύο άκρα: φτωχά και πλούσια νοικοκυριά, το 2015. Τα δύο άκρα αντιπροσώπευαν 121,3 χιλιάδες νοικοκυριά το 2015, ενώ η μεσαία τάξη αντιπροσώπευε μόνο120,8 αντίστοιχα. Στο χρονικό διάστημα 1970-2015 σημαντικό τμήμα της μεσαίας τάξης μεταφέρθηκε στο πλουσιότερο άκρο, έχοντας πραγματοποιήσει ταχύτερες αυξήσεις στο εισόδημά του, σε σχέση με τις αντίστοιχες της μεσαίας τάξης. Εκτιμάται ότι το 49% του συνολικού αμερικάνικου εισοδήματος απορροφήθηκε από την πλουσιότερη εισοδηματική τάξη το 2014, έναντι αντίστοιχα μόνο το 29% το 1970. Αντιθέτως το μερίδιο εισοδήματος που μεταφέρθηκε στη μεσαία τάξη ήταν μόνο 43% το 2014, έναντι αντιστοίχως 62% το 1970 (Pew Research Center). Μια άλλη σχετική μελέτη του 2016 σχετικά με τις οικονομίες της ΕΕ διαπιστώνει ότι μεταξύ των μέσων της δεκαετίας του 1980 και των μέσων της δεκαετίας του 1990, η μεσαία τάξη υπέστη απότομη πτώση, που συνδέεται άμεσα με την έκρηξη των ανισοτήτων κατανομής εισοδήματος κατά την ίδια περίοδο (ILO). ββ) Θεσμικές / Ιδεολογικές * Η κατάργηση των εθνικών συνόρων και των εθνών-κρατών Από τη δεκαετία του 1970, η στροφή (Huntington) προς την παγκοσμιοποίηση που ξεκίνησε στην Αμερική και στη συνέχεια επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο, εξασθένισε σταδιακά τις αμερικανικές αξίες και την εθνική ταυτότητα, ενισχύοντας παράλληλα τη φυλή και τον πολιτισμό άλλων εθνικοτήτων. Αυτές οι ενέργειες, από την πλευρά των εθνικών ηγετών, είναι πρωτοφανείς, στην ιστορία της ανθρωπότητας, σύμφωνα με τον Samuel Huntington. Δεν είναι, δηλαδή, εύκολο να δικαιολογηθεί το πώς συμφώνησαν να παραδώσουν την κυριαρχία της χώρας τους σε άλλες υπερεθνικές ενώσεις. Ειδικότερα, χωρίς να καταργηθεί επίσημα η σημασία των εθνικών συνόρων, η παγκοσμιοποίηση έχει υποβαθμίσει σημαντικά τη σημασία τους, δίνοντας προτεραιότητα σε παγκόσμιους παρά τοπικούς παράγοντες. Η αποδυνάμωση των εθνικών συνόρων οδήγησε σε τριβές και αστάθεια. Το έθνος-κράτος δίνει προτεραιότητα στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων των πολιτών του, ενώ αντιθέτως, παγκοσμιοποίηση, και φυσικά και ΕΕ τα υποβαθμίζουν. Οι λαοί περιέρχονται σε βαθιά σύγχυση, όταν αναγκάζονται να εφαρμόζουν πολιτικές που σίγουρα τους καταστρέφουν, όπως η συνεχής λιτότητα, η αποδοχή της ανεξέλεγκτης μετανάστευσης και η εγκατάλειψη της εθνικής κυριαρχίας και της εθνικής συνείδησης, της θρησκείας, της ιστορίας και της παράδοσης. Συνολικά, η κατάργηση της εθνικής ταυτότητας των επί μέρους εθνών-κρατών. * Η υποχώρηση της δημοκρατίας Η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν κυριαρχεί πλέον στις προηγμένες οικονομίες, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Να σημειωθεί ότι η δημοκρατία δεν εφαρμόστηκε πουθενά σύμφωνα με τις προδιαγραφές των αρχαίων Ελλήνων, καθώς φαίνεται να είναι αντίθετη με την ανθρώπινη φύση και αναγνωρίζεται ως ιδιοκτησία των Θεών (Bradatan). Ωστόσο, πέρα από αυτήν τη γενική παρατήρηση, είναι βέβαιο ότι στις ημέρες μας ο αυταρχισμός κερδίζει συνεχώς έδαφος σε όλο τον κόσμο. Για 13 χρόνια, το Freedom House, ένας μη κερδοσκοπικός αμερικανικός οργανισμός, που ιδρύθηκε το 1941, διαπιστώνει διαρροές στον βαθμό κυριαρχίας του δημοκρατικού συστήματος, το οποίο παρατηρήθηκε πρόσφατα στην περίπτωση της Αμερικής (Goldberg). Όπως έχω ήδη επισημάνει στην εισαγωγή αυτού του άρθρου, η παγκοσμιοποίηση οδήγησε σε μια αλυσίδα συμβάντων, που όλα έχουν την ίδια αφετηρία. Όσον αφορά ειδικότερα τον τρόπο διακυβέρνησης μιας χώρας, μια ισχυρή μεσαία τάξη περίπου 30% του πληθυσμού, εξασφαλίζει επαρκή δημοκρατική διακυβέρνηση που περιορίζει σημαντικά τα προνόμια των πολύ πλούσιων. Ωστόσο, η διατήρηση, επέκταση και ανάπτυξη της μεσαίας τάξης απαιτεί συνεχή πρόοδο και όχι στασιμότητα, που δυστυχώς υπήρξε ο κανόνας τα τελευταία χρόνια και αναμένεται να συνεχιστεί για τα επόμενα χρόνια, κυρίως στις προηγμένες οικονομίες της Δύσης. Επιπλέον, η δημοκρατία είναι ασυμβίβαστη με την ύπαρξη ακραίων ανισοτήτων κατανομής. Οι πολύπλευρες πτυχές της υποχώρησης της δημοκρατίας μπορεί να συνοψιστούν ως εξής (Robert): «Λόγω του φανταστικού αποπροσανατολισμού των σύγχρονων δημοκρατιών μας, οι ψηφοφόροι δεν είναι πλέον αυτοί που επιλέγουν και κατευθύνουν τους εκλεγμένους, αλλά αντιθέτως αυτοί που λαμβάνουν τις αποφάσεις είναι και αυτοί που κρίνουν τους πολίτες. " * Το πρόβλημα της μετανάστευσης Ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη, δυστυχώς ανεπιτυχώς, και που ήδη την διχάζει, που εκδηλώνεται με πολλές πτυχές και που βρίσκεται στη ρίζα της δημιουργίας πολιτικών κομμάτων τα οποία είναι δύσκολο να χαρακτηριστούν ως ακροδεξιά ή ακροαριστερά, είναι αυτό των προσφύγων/μεταναστών. Οι άναρχες ορδές προσφύγων / μεταναστών καταφθάνουν συνεχώς από τη Μέση Ανατολή, την Αφρική και τη Νότια Ασία μέσω της Μεσογείου στην Ευρώπη. Για τα έτη 2014, 2015 και 2016 εκτιμάται ότι αυτή η εισροή ανήλθε σε περίπου ενάμισι εκατομμύριο ανθρώπους. Ο συνδυασμός γήρανσης του πληθυσμού και μειωμένου ποσοστού γεννήσεων στην Ευρώπη με ανεξέλεγκτες μεταναστευτικές ροές οδηγεί σε συνέπειες που απειλούν την εξαφάνισή της. Σημειώστε τα ακόλουθα (Meotti): Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός μειώνεται κατά περίπου δύο εκατομμύρια ετησίως και αντικαθίσταται συνεχώς από έναν πληθυσμό μεταναστών. Αυτή η υποκατάσταση περιγράφεται ως εξής (Coleman): "Η αυτοκτονική μείωση των ευρωπαϊκών ποσοστών γεννήσεων, σε συνδυασμό με την ταχέως αναπτυσσόμενη μετανάστευση, θα μεταλλάξει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό." Η μείωση των ποσοστών γεννήσεων των αυτοχθόνων Ευρωπαίων συμπίπτει στην πραγματικότητα με τη θεσμοθέτηση του Ισλάμ στην Ευρώπη και την ανανέωση του Ισλαμισμού των Μουσουλμάνων του ". Σύμφωνα με εκτιμήσεις (Ηνωμένα Έθνη), περίπου 250 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν και εργάζονται εκτός της χώρας όπου γεννήθηκαν, εκ των οποίων περίπου 78 εκατομμύρια στην Ευρώπη. Η οργή των πολλών ηττημένων, οι οποίοι για πενήντα περίπου χρόνια παρέμειναν στο περιθώριο των πλεονεκτημάτων της διεθνούς οικονομικής τάξης, στράφηκε εναντίον της παγκοσμιοποίησης και έφερε τον λαϊκισμό στην πρώτη γραμμή των λαϊκιστικών κομμάτων που σταδιακά πληθαίνουν στην υφήλιο. Η παγκοσμιοποίηση έχει αναδειχθεί ως ο κύριος υπεύθυνος για την μεγάλη ανισότητα εισοδήματος και διανομής πλούτου που στοιχειώνει τον κόσμο. Αυτά τα δεξιά και αριστερά λαϊκιστικά και υβριδικά κόμματα συμπίπτουν σε πολλές κοινές επιλογές, όπως η αντι-παγκοσμιοποίηση, ο εθνικισμός, ο κρατικός παρεμβατισμός, η ευημερία, η σκλαβωμένη δημοκρατία και η αντίθεση στο χρηματιστήριο. Μέρος II. Η απογείωση της Κίνας και η συνοδεία της Η παγκοσμιοποίηση μαζί με τις ανεπιτυχείς οικονομικές επιλογές και συνέπειές της, έχει αποδυναμώσει σημαντικά τη Δύση. Η πιο επικίνδυνη από τις συνέπειές της είναι αναμφίβολα η ανισότητα κατανομής και πλούτου, η οποία αναλύθηκε στο Μέρος Ι αυτού του άρθρου. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να σημειωθεί ότι, σε αντίθεση με τις χρόνιες νεοφιλελεύθερες πεποιθήσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι ανισότητες κατανομής ευνοούν την ανάπτυξη, πρόσφατες μελέτες αποδεικνύουν την εσφαλμένη βάση αυτών των απόψεων και εξηγούν γιατί το πρόβλημα της ανισότητας έχει αντιμετωπιστεί μέχρι σήμερα, μόνο ως κοινωνικό, παρότι το κυρίως πρόβλημα είναι οικονομικό. Ειδικότερα, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση (FMI), όταν το εισόδημα του πλουσιότερου 20% του πληθυσμού αυξάνει το εισόδημά του κατά 1%, ο ρυθμός ανάπτυξης μειώνεται κατά 0,08% τα επόμενα πέντε χρόνια. Αντιθέτως, όταν αυξάνει κατά 1% το εισόδημα των 20% φτωχότερων ο ρυθμός ανάπτυξης ανέρχεται κατά 0,38% τα επόμενα πέντε χρόνια. Παρόμοια είναι τα ευρήματα μιας πρόσφατης έκθεσης (OΟΣΑ), η οποία υποστηρίζει ότι η αυξανόμενη ανισότητα κατά την περίοδο 1990-2010 οδήγησε σε μείωση της ανάπτυξης κατά 4,7% στις χώρες μέλη του. Σε αυτό το Μέρος ΙΙ, θα εξετάσω πρώτον την οικονομική ανάπτυξη της Κίνας και δεύτερον τη σημασία της νέας κινεζικής παγκοσμιοποίησης, γνωστής ως δρόμος του μεταξιού, για την ανάπτυξη των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών. A. Η Κίνα στη διαδικασία της διαδοχής των ΗΠΑ στην παγκόσμια κυριαρχία Κατά τη διάρκεια της κρίσης του 2008, η Κίνα μπόρεσε να εκμεταλλευτεί όλα τα λάθη της Δύσης σε όλους τους τομείς, με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο. Η μακροπρόθεσμη μείωση της συμμετοχής της Δύσης και η ταχεία ανάπτυξη των αναδυόμενων οικονομιών είναι πλέον αδιαμφισβήτητη και δεν αφήνει περιθώρια ελπίδας για πιθανή μεταβολή αυτής της τάσης με την πάροδο του χρόνου. Πιο συγκεκριμένα, το 1955, το μερίδιο του G7 στο παγκόσμιο ΑΕΠ ήταν 45%. Μέχρι το 2018, είχε μειωθεί στο 31% και αναμένεται να μειωθεί στο 20% το 2050. Το μερίδιο των αναδυόμενων οικονομιών στο παγκόσμιο ΑΕΠ ακολουθεί την αντίθετη φορά. Συγκεκριμένα, ήταν 22% το 1995, φτάνοντας το 36,3% το 2015 και αναμένεται να αυξηθεί στο 50% το 2050. Δηλαδή, μια πλήρη ανατροπή της επικρατούσας διεθνούς οικονομικής τάξης, με την Κίνα στην πρώτη γραμμή. Αυτή η αποδυνάμωση της Δύσης, και λόγω των δικών της κακών επιλογών, αντιπροσωπεύει μια προσθήκη στο αναπόφευκτο φαινόμενο της διαδοχής των πολιτισμών, το οποίο συνήθως συνδυάζεται με αλλαγές στη διεθνή κυριαρχία και έχει φέρει την Κίνα στο προσκήνιο. Επιπλέον, ορισμένες από τις αναδυόμενες οικονομίες συμμετέχουν σε γρήγορους ρυθμούς ανάπτυξης, τρέχοντας γρηγορότερα από τις ώριμες οικονομίες της Δύσης. Έτσι, η παγκοσμιοποίηση, ενώ επέφερε δραματικές αλλαγές στη Δύση, στη δεκαετία του 1970 ήταν, ταυτόχρονα, η μεγάλη ευκαιρία για την Κίνα, και όχι μόνο. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, η Κίνα ήταν μια φτωχή, περιθωριοποιημένη οικονομία με πολύ περιορισμένη συμμετοχή στο διεθνές εμπόριο. Με βάση τα ιστορικά στοιχεία (Maddison), το 1950 η Κίνα ήταν η φτωχότερη οικονομία στον κόσμο με κατά κεφαλήν εισόδημα 20 φορές χαμηλότερο από αυτό της Αμερικής. Το 2010 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Κίνας ήταν μόνο τέσσερις φορές χαμηλότερο από αυτό της Αμερικής, και το 2016 μόνο τρεις φορές αντίστοιχα. Και σε μόλις τέσσερις δεκαετίες, η Κίνα στοχεύει ήδη την παγκόσμια ηγεσία, απειλώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες βρίσκονται στην κορυφή του κόσμου από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, και μέχρι σήμερα. Αυτό το οικονομικό θαύμα, που δεν έχει προηγούμενο στην παγκόσμια οικονομική ιστορία, επιτεύχθηκε με αύξηση του κινεζικού ΑΕΠ κατά 34 φορές κατά την περίοδο 1971-2013. Αυτό το οικονομικό θαύμα πραγματοποιήθηκε χάρη στη δυναμική είσοδο της Κίνας στις διεθνείς αγορές το 1979, στις σημαντικές και καλά επιλεγμένες μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν γρήγορα και προφανώς στο γεγονός ότι, μέσω της σκληρής δουλειάς, κατάφερε να επιτύχει ετήσιο μέσο ρυθμό ανάπτυξης της οικονομίας της ίσο με 10% το 2016, παρά την αρνητική επιρροή της δεύτερης μεγάλης οικονομικής κρίσης το 2008. Η Παγκόσμια Τράπεζα εκτιμά ότι κατά την περίοδο 1981-2010, η Κίνα κατάφερε να σώσει 679 εκατομμύρια πολίτες από την απόλυτη φτώχεια και ταυτόχρονα να επιβληθεί ως μεγάλη δύναμη. Το ποσοστό απόλυτης φτώχειας στην Κίνα ήταν 88% το 1981 και μόνο 6,5% το 2012 (Παγκόσμια Τράπεζα). Ενώ, η κύρια συνέπεια της παγκοσμιοποίησης για τη Δύση ήταν η κορύφωση των ανισοτήτων κάθε είδους, όπως δείχθηκε στο Μέρος Ι, είχε όμως ως αποτέλεσμα το κλείσιμο του εισοδηματικού χάσματος μεταξύ των πλούσιων χωρών της Δύσης και των φτωχών χωρών της Ασίας, ιδίως της Κίνας, όπου ένα δισεκατομμύριο Κινέζοι κερδίζουν περίπου 5 $ την ημέρα χάρη στην παγκοσμιοποίηση. Αυτή η εξέλιξη είναι πολύ θετική για την προετοιμασία της αναπτυξιακής διαδικασίας των αναπτυσσόμενων οικονομιών. Η κινητήρια δύναμη πίσω από το κινεζικό θαύμα είναι η μεγάλη ικανότητα της Κίνας να εφαρμόζει αποτελεσματικά ήδη γνωστές τεχνολογίες, η ταχεία μετατόπιση ενός σημαντικού μέρους του αγροτικού πληθυσμού της στη βιομηχανία, η υψηλή και μακροπρόθεσμη συσσώρευση κεφαλαίου, οι σημαντικές άμεσες ξένες επενδύσεις, ένας αποτελεσματικός δημόσιος τομέας, ο επιτυχημένος συνδυασμός κομμουνισμού και καπιταλισμού, οι καλά μελετημένες παρεμβάσεις της σχετικά με την εξωτερική αξία του νομίσματος, η επεκτατική νομισματική της πολιτική και η ταχεία ανάπτυξη μιας ισχυρής μεσαίας τάξης (κινεζική κοινωνία), αλλά δυστυχώς όλα αυτά σε συνδυασμό με τον περιορισμό των πολιτικών ελευθεριών και με την εφαρμογή μιας υπόδουλης δημοκρατίας. Η αφύπνιση της Δύσης, σχετικά με τις εναντίον της εξελίξεις, υπήρξε πολύ καθυστερημένη. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η Δύση ήταν πεπεισμένη ότι η Κίνα ανέπτυσσε τομείς χαμηλής / ασήμαντης τεχνολογίας. Στη συνέχεια ξαφνικά με το πρόγραμμα «Made in China 2025», η Δύση συνειδητοποίησε ότι ήταν σε μεγάλο και άμεσο κίνδυνο. Η αντίδραση της Δύσης ήταν να κατηγορήσει την Κίνα για «κλοπή τεχνολογιών», «μη τήρηση των κανόνων του διεθνούς εμπορίου», «παροχή υπερβολικής προστασίας στις μεγάλες βιομηχανίες της» και «αύξηση των εμποδίων για την ίδρυση δυτικών επιχειρήσεων στο έδαφος της". Ωστόσο, όλα φαίνεται να υποστηρίζουν ότι είναι πολύ αργά για τα δάκρυα της Δύσης. Β. Το κινεζικό μοντέλο διεθνών σχέσεων Η παγκοσμιοποίηση υπήρξε η μεγάλη ευκαιρία, όχι μόνο για την Κίνα, αλλά και για πολλές αναπτυσσόμενες οικονομίες της Ασίας, της Αφρικής και των Βαλκανίων, μέσω της Κίνας. Συγκεκριμένα, χάρη στις επιλογές της Κίνας, διαμετρικά διαφορετικές από εκείνες των ΗΠΑ, ανοίγονται μεγάλοι αναπτυξιακοί ορίζοντες για τις λιγότερο ανεπτυγμένες οικονομίες του κόσμου, αναβιώνοντας το Σχέδιο Marshall, το οποίο έσωσε τη Δύση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, των οποίων η σχέση με τις οικονομίες με τις οποίες συνεργάζεται είναι ανταγωνιστική, για την Κίνα αυτό το μοντέλο θεωρείται ανήθικο (Mottet). Έτσι, η Κίνα επέλεξε την κατασκευή ενός μοντέλου με εντελώς διαφορετικές προδιαγραφές, το οποίο καθιερώνει την κινεζική παγκοσμιοποίηση και περιέχει ωστόσο μερικά αναπόφευκτα στοιχεία του ιμπεριαλισμού. Δεν πρόκειται μόνο για την αποδοχή ενός συστήματος «ανοιχτών συνόρων», αλλά και για τη «σωστή διαχείριση των ανοιχτών συνόρων». Μέσω αυτής της παγκοσμιοποίησης, οι οικονομίες/εταίροι θα συνδεθούν με την Κίνα, με κάποια σχέση εξάρτησης από αυτήν, και θα συνεργαστούν, αλλά δεν θα ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Η Κίνα θα ρυθμίσει τους όρους του εμπορίου και θα δημιουργήσει μια αρμονική ιεραρχική σχέση μεταξύ των οικονομιών. Η πρόθεση της Κίνας είναι να αναδιοργανώσει την Ασία με βάση ένα σύστημα πολιτικής και οικονομικής συνεργασίας, που θα βασίζεται στην τοπική ανάπτυξη και που θα εφαρμοστεί με τη βοήθεια κινεζικών επενδύσεων. Το άνοιγμα της Κίνας στο ελεύθερο εμπόριο επιτυγχάνεται μέσω ισχυρής προστασίας για τις επιχειρήσεις της, οι οποίες απολαμβάνουν υψηλές επιδοτήσεις. Η Κίνα δεν εφαρμόζει ένα καθεστώς ελεύθερου ανταγωνισμού, αλλά αντίθετα, ακολουθεί τη θεωρία του F. List, σχετικά με την ανάγκη προστασίας των νέων βιομηχανιών, αναζητώντας ταυτόχρονα συνδυασμούς διαφόρων, ακόμη και αμφιλεγόμενων, συστημάτων. Γ. Η μεγάλη ευκαιρία ανάπτυξης για τις λιγότερο ανεπτυγμένες οικονομίες α) Κινεζική παγκοσμιοποίηση Τη στιγμή που, σύμφωνα με όλες τις σχετικές ενδείξεις, η παραδοσιακή παγκοσμιοποίηση μας αποχαιρετά, εμφανίζεται μια άλλη μορφή παγκοσμιοποίησης, με πρωτοφανείς προδιαγραφές. Είναι η κινεζική παγκοσμιοποίηση (Perlez και Huang), γνωστή ως "One Zone, One Road", που φιλοδοξεί να "σχεδιάσει τον κόσμο" γύρω από μια νέα διεθνή οικονομική τάξη με την Κίνα στον πυρήνα της. Είναι ένα «νέο σχέδιο Marshall», όπως περιγράφεται από τον Κινέζο ηγέτη του Xi Jinping (Laos). Είναι μια παγκοσμιοποίηση που συνδυάζεται επίσης με τον προστατευτισμό και της οποίας το περιεχόμενο έχει σχεδιαστεί για να ευνοεί τη μητροπολιτική Κίνα. Η κινεζική παγκοσμιοποίηση αναβιώνει το «δρόμο του μεταξιού», ο οποίος ήταν ο βασικός εμπορικός σύνδεσμος μεταξύ της Δύσης και της Ανατολής πριν από 2000 χρόνια, και ο οποίος εγκαταλείφθηκε όταν οι οικονομικές συνθήκες έκαναν απαγορευτικό το κόστος μεταφοράς των προϊόντων. Νέες, σύγχρονες τεχνολογίες έχουν αποκαταστήσει τώρα τις δυνατότητες οικονομικής εκμετάλλευσης αυτού του δρόμου. Οι πυρετώδεις δραστηριότητες αυτής της κινεζικής παγκοσμιοποίησης είναι σίγουρα το πιο σημαντικό γεγονός, το οποίο αναμένεται να μεταμορφώσει σύντομα και ριζικά την όψη του κόσμου. Με προϋπολογισμό τρισεκατομμυρίων δολαρίων, η Κίνα παρέχει δάνεια σε έναν αυξανόμενο αριθμό αναπτυσσόμενων οικονομιών για την ανάπτυξη έργων υποδομής. Το φιλόδοξο αυτό πρόγραμμά περιλαμβάνει σχέδια για την κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών, λιμανιών, δρόμων, ηλεκτρογεννητριών, σηράγγων, γεφυρών κ.λπ., που θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των πολιτών σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες του κόσμου. Η Κίνα είναι πεπεισμένη ότι η πολιτική της θα εξασφαλίσει ανάπτυξη και πρόοδο στην υφήλιο. Αυτό το πρόγραμμα στοχεύει στην εκμετάλλευση, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, του στρατηγικού πλεονεκτήματος κάθε χώρας που συμμετέχει σε αυτό. Η Κίνα αυξάνει την επιρροή της στην Αφρική, την Ασία και την Ευρώπη προσφέροντας τρισεκατομμύρια δολάρια για έργα υποδομής. Ο λαός των αναπτυσσόμενων χωρών είναι πρόθυμος να ακολουθήσει το προβάδισμα της Κίνας, καθώς ελπίζουν ότι η βοήθεια και τα ευνοϊκά δάνεια που προσφέρει η Κίνα δεν θα υπόκεινται στις σκληρές συνθήκες της Δύσης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Δυτικοί άρχισαν να ανησυχούν για τις ανεξέλεγκτες επεκτατικές φιλοδοξίες της Κίνας και να την κατηγορούν κατά καιρούς ότι επιβαρύνει τις αναπτυσσόμενες οικονομίες, ιδίως την Αφρική, με μη βιώσιμα δάνεια που δεν θα μπορέσουν να εξοφληθούν. Παρότι η Κίνα δεν δημοσιεύει λεπτομερή στοιχεία σχετικά με τον δανεισμό στο εξωτερικό, μια ειδική επί του θέματος μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι παραπάνω κατηγορίες δεν αντιστοιχούν στην αλήθεια (Brautigan). Το αντίθετο συμπέρασμα θα ήταν παράλογο, καθώς ο κύριος στόχος της Κίνας είναι να εξασφαλίσει νέες αγορές για τα προϊόντα της, που ακριβώς εξαρτάται από την ταχεία ανάπτυξη των αναπτυσσόμενων αυτών οικονομιών. Πολλές ενδείξεις φαίνεται να μαρτυρούν ότι έχει έρθει η ώρα της Αφρικής για ανάπτυξη, προσελκύοντας το ενδιαφέρον του κόσμου στο σύνολό του, συμπεριλαμβανομένων 10.000 κινεζικών εταιρειών, ενώ 320 πρεσβείες ή προξενεία έχουν ανοίξει την περίοδο 2010-2016 στη Μαύρη Ήπειρο. Η Δύση ουσιαστικά απουσιάζει από αυτήν την κοσμογονία. Οι μεγάλες απαιτήσεις υποδομής πολλών χωρών που συνδέονται με το νέο «δρόμο του μεταξιού» ανέρχονται σε 1,7 τρισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Παράλληλα με το «δρόμο του μεταξιού», που τρέχει σε ξηρά και θάλασσα, ο Xi Jinping σχεδιάζει και " δρόμο μεταξιού στον πάγο". Αν και δεν είναι αρκετά κοντά σε αυτό, το φιλόδοξο έργο της Κίνας «New Silk Road» περιλαμβάνει και την Αρκτική. Έτσι, η Κίνα σχεδιάζει να κατασκευάσει λιμάνια, καθώς και τα απαραίτητα έργα υποδομής για να διευκολύνει την πλοήγηση εκεί, ειδικά τώρα με το λιώσιμο του πάγου. Η κατασκευή τεράστιων έργων υποδομής σε όλο τον κόσμο, ακόμη και με απώλειες για την Κίνα, συνδέει με μοναδικό τρόπο το πρόβλημα της υπερπαραγωγής κινεζικών προϊόντων, όπως χάλυβα, αλουμίνιο, τσιμέντο και άλλα, με παγκόσμια κινεζική κυριαρχία όπως και με την ανάπτυξη των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών. Να προσθέσω, ακόμη, στα παραπάνω και άνθρακα, του οποίου η χρήση αλλά όχι και η παραγωγή είναι περιορισμένη, με την προοπτική να καταργηθεί στην Κίνα. Ο άνθρακας διοχετεύεται στην Κένυα, όπου κατασκευάζονται ηλεκτρικοί σταθμοί με έξοδα της Κίνας για να καλύψουν την αυξανόμενη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας (Sengupta). Η Κίνα, της οποίας ο ρυθμός ανάπτυξης επιβραδύνεται, δεν είναι πλέον σε θέση να απορροφήσει αυτά και άλλα προϊόντα και αναζητά τρόπους αξιοποίησής τους. Ο Κινέζος πρόεδρος συγκρίνει το σχέδιο «παγκοσμιοποίηση 2,0», με το σχέδιο Marshall, το οποίο βοήθησε την ανοικοδόμηση της μεταπολεμικής Ευρώπης, και μέσω του οποίου η Αμερική απέκτησε συμμάχους στην Ευρώπη και επιβλήθηκε ως η πρώτη δύναμη στον κόσμο β) Στους στόχους της κινεζικής παγκοσμιοποίησης περιλαμβάνεται και η ανάπτυξη των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών Ο κύριος στόχος του νέου δρόμου του μεταξιού είναι η προώθηση των εξαγωγών κινεζικών βιομηχανικών προϊόντων, ο οποίος διασφαλίζεται από τη σταδιακή ανάπτυξη των αναπτυσσόμενων οικονομιών. Με την ίδρυση της Ασιατικής Τράπεζας Επενδύσεων σε Υποδομές το 2013, η Κίνα, φαινομενικά αδιάφορη για τις απώλειες και τον πληθωρισμό, δημιουργεί μια αυξανόμενη ζήτηση για τα προϊόντα της χάρη στην παροχή σημαντικών δανείων σε τρεις ηπείρους. Αυτό είναι δυνατό χάρη στο κράτος που προτρέπει τα νοικοκυριά να καταθέσουν τις αποταμιεύσεις τους σε τράπεζες, οι οποίες με τη σειρά τους παρέχουν δάνεια με πολύ χαμηλά επιτόκια, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Η μεταφορά αποταμιεύσεων, από νοικοκυριά σε επιχειρήσεις, αυξήθηκε σε 4,5 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2015. Η Κίνα συνεπώς εφαρμόζει μια ισχυρή κεϋνσιανή πολιτική με λαμπρά αποτελέσματα, σε αντίθεση με την πολιτική λιτότητας που υιοθέτησε η Δύση (ιδιαίτερα η ΕΕ) με εξαιρετικά απογοητευτικά αποτελέσματα. Έτσι, αν και δεν αναφέρεται με πολλά λόγια, η μεγαλύτερη φιλοδοξία του «δρόμου του μεταξιού» είναι να μετατρέψει την ευρασιατική περιοχή σε μια οικονομική και στρατηγική περιοχή που θα ανταγωνιστεί - και τελικά θα ξεπεράσει - την ευρωατλαντική πλευρά. Προφανώς όλα θα περιστρέφονται γύρω από την Κίνα. Αυτός ο τελικός στόχος θα επιτευχθεί με την ενίσχυση του εμπορίου της Κίνας με την Αφρική, την Ευρασία, τη Μέση Ανατολή, την Ευρώπη και την Ασία. Επιπλέον, το καθεστώς υπό το οποίο η Κίνα σχεδιάζει να επιτύχει την παγκόσμια κυριαρχία φαίνεται να επιβάλλει μια περίεργη παγκοσμιοποίηση. Αυτό το τελευταίο προβλέπεται να συνδυάσει το ελεύθερο εμπόριο με τη βοήθεια προς τις αναπτυσσόμενες οικονομίες, η οποία ωστόσο θα σεβαστεί την εθνική κυριαρχία τους (Cohen). Κατά την τελευταία δεκαετία, η Κίνα βοήθησε στη χρηματοδότηση 600 σχεδίων μελέτης σε 112 χώρες, δαπανώντας δισεκατομμύρια δολάρια σε επιχορηγήσεις, δάνεια και επενδύσεις, όλα όσα σχετίζονται με το δρόμο του μεταξιού. Το μέγεθος της Κίνας, καθώς και οι προοπτικές της είναι τόσο σημαντικές που όλοι προσπαθούν να είναι σε καλές σχέσεις μαζί της. Είκοσι κινεζικές πόλεις συνδέονται ήδη άμεσα με την Ευρώπη με τρένο, και το φορτίο που μεταφέρθηκε εκεί εμφανίζει πενταπλάσια αύξηση σε σχέση με το 2013 καθώς δημιουργούνται πολυάριθμα νέα δρομολόγια. Η Κίνα ενδιαφέρεται επίσης για την Ευρώπη και τα Βαλκάνια για την πώληση μεγάλων ποσοτήτων των προϊόντων της. Οι επενδύσεις στην Ευρώπη, και κυρίως στη Γερμανία, έχουν δεκαπλασιαστεί τα τελευταία δέκα χρόνια και εκτιμώνται σε 10 δισεκατομμύρια δολάρια (Charrel), κυρίως σε έργα υποδομής. Η Κίνα σκοπεύει να κατασκευάσει τον ταχύτερο δρόμο μεταξύ της Κίνας και των Βαλκανίων, με έναν αυτοκινητόδρομο που ξεκινά στο Βελιγράδι-Νις (Σερβία) -Πρίστινα (Κοσσυφοπεδίου) -Δυράχιο (Αλβανία). Αυτός ο αυτοκινητόδρομος θα ολοκληρώσει την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Βουδαπέστη-Βελιγράδι προκειμένου να συνδέσει το λιμάνι του Πειραιά με την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη μέσω της Σερβίας. Αυτές είναι λιγότερο ανεπτυγμένες οικονομίες σε σύγκριση με τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Οι Κινέζοι προσεγγίζουν επίσης έντεκα κράτη μέλη της ΕΕ και πέντε χώρες των Βαλκανίων (Παπαγεωργίου) που συνεργάζονται και χρηματοδοτούνται από την Κίνα. Αυτές είναι: Ουγγαρία, Βουλγαρία, Ελλάδα, Ρουμανία, Πολωνία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Σερβία, Κροατία, Σλοβενία, Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία, Μαυροβούνιο, Τσεχική Δημοκρατία, Λιθουανία και Εσθονία. Η Ιταλία πρέπει επίσης να προστεθεί τελευταίως ως μέλος της G7, η οποία πρόσφατα συνήψε συμφωνίες μεγάλης κλίμακας με την Κίνα, προκαλώντας μεγάλη ανησυχία στην Ευρώπη και σε ολόκληρη τη Δύση. Η Κίνα υποστηρίζει ότι θα οικοδομήσει μια νέα παγκοσμιοποίηση, με μακροπρόθεσμη και όχι βραχυπρόθεσμη προοπτική, έχοντας ως βάση τις κρατικές επενδύσεις, σε ολόκληρο τον κόσμο. Η Δύση, μεταξύ άλλων, κατηγορεί την Κίνα ότι έχει υπόδουλη δημοκρατία που περιορίζει σοβαρά την ελευθερία και τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών της. Η Κίνα όχι μόνο δεν αρνείται την ύπαρξη σημαντικών διαφορών μεταξύ του πολιτικού της καθεστώτος και του επικρατέστερου δυτικού, αλλά επίσης περιγελά τη Δύση για τον τρόπο με τον οποίο εκλέγει τις κυβερνήσεις της. Ο Xi Jinping υποστηρίζει ότι ο τρόπος εκλογής της κυβέρνησης δεν έχει σημασία, αρκεί να είναι αποτελεσματικός. Είναι σίγουρο ότι χώρες με λαϊκιστικές κυβερνήσεις αποδεικνύονται αποτελεσματικές τόσο στον οικονομικό όσο και στον εκπαιδευτικό τομέα. Στην πραγματικότητα, από τις 15 παγκόσμιες οικονομίες που επιτυγχάνουν τους ταχύτερους ρυθμούς ανάπτυξης, τα 2/3 έχουν λαϊκιστικές κυβερνήσεις. Από τα 250 καλύτερα πανεπιστήμια στον κόσμο, 16 ανήκουν σε χώρες με λαϊκιστική διακυβέρνηση. Συμπέρασμα Παρότι δεν είναι δυνατή η ακριβής εκτίμηση του κατά πόσον οι ατυχείς επιλογές της Δύσης επιτάχυναν το τέλος της παγκόσμιας κυριαρχίας της, είναι ωστόσο βέβαιο ότι αυτό θα συνέβαινε ούτως ή άλλως. Η θετική εξέλιξη αυτών των μετατοπίσεων παγκόσμιας ισχύος είναι η προοπτική ανοίγματος για ταχεία ανάπτυξη των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών. Το ερώτημα είναι φυσικά, εάν οι αντιδράσεις της Δύσης για την απώλεια της κυριαρχίας της θα παρεμποδίσουν την ανάπτυξη των αναπτυσσόμενων οικονομιών για κάποιο διάστημα. Ο εμπορικός πόλεμος, που είναι τόσο τεχνολογικός όσο και ψυχρός πόλεμος και του οποίου ο απώτερος στόχος είναι να επιβραδύνει την ανάπτυξη της Κίνας, πρέπει να θεωρηθεί εξαιρετικά επικίνδυνος. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο επειδή οι στόχοι και τα μέσα που χρησιμοποιούνται μεταβάλλονται συνεχώς, αλλά κυρίως επειδή δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα να οδηγήσει σε πόλεμο μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, επιβεβαιώνοντας το γνωστό σύνδρομο Θουκυδίδη. Σε κάθε περίπτωση, το σλόγκαν εξωτερικής πολιτικής του Donald Trump "America First", πιθανότατα θα καθυστερήσει τη διαδοχή στην κορυφή του κόσμου. Εάν, τελικά, αποφευχθεί ο πόλεμος, οι πιθανές εξελίξεις θα είναι όπως προβλέπονται στο κύριο σώμα του παρόντος άρθρου. Για αρκετό καιρό, θα υπάρξουν δύο παγκοσμιοποιήσεις στον κόσμο: η παραδοσιακή που υποχωρεί και η κινέζικη που ανέρχεται. Αυτή η δυαδικότητα θα διατηρηθεί έως ότου η Κίνα επικρατήσει ως η αδιαμφισβήτητη βασίλισσα του κόσμου, πλαισιωμένη από μεγάλο αριθμό αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων οικονομιών. Επιλεκτική Βιβλιογραφία -"A boom like no other" (2018) The Economist, 26/05 - Artus, P., Virard, M.P., (2008), Globalisation, le pire est à venir, La Découverte, Paris, p. 33 - Birdsall, Nancy (2016) "Middle-Class Heroes, The Best Guarantee of Good Governance", Foreign Affairs, March/April, pp.25 ss. - Bloom, E. David, David Canning Gόnther Fink (2008), Program on the global demography of aging, Working Paper Series Population Aging and Economic Growth April, PGDA Working Paper No. 31 http://www.hsph.. harvard.edu/pgda/working.htm -Bradatan, Costica (2019),"Democracy is for the Gods", The New York Times International Edition,10/07 -Brautigam, Deborah (2019), "Is China the world's loan shark"? The International New York Times Edition,27-28/04 - Business in America- Vertical limit (2016), The Economist 29/10 - Charrel, Marie (2018), La Chine se renforce dans les Balkans pour déployer sa nouvelle route de la soie", Le Monde, 01/04 -Chinese Society-Special Report (2016), The Economist, 09/07 - Cohen, Roger (2017), "China has Trump where it wants him" The International New York Times Edition, 13/11 -Coleman, David (2017), "Immigration and Ethnic Change in Low -Fertility Countries: A third Demographic Transition" https://kostasxan.blogspot.com/2017/12/1922.html -Dolan, M., (2014), "Why the Rich are Hoarding their Cash",The International New York Times Edition, 12/06 -FMI : "Causes and consequence of inequality" -Foulis, Patrick (2018),"An age of giants", Special Report-Competition, The Economist 17/11 - Furceri David and Prakash Lungari (2015), "Capital Account Liberalization and Inequality", IMF Working Paper no WP/15/243, 11 - Fukuyama, Francis(2018), "Retour sur la fin de l'histoire",Commentaire No. 161, Paris, printemps - Guvenen, Faith, Greg Kaplan, Jae Song and Justin Weidner, "Life times incomes in the United States over six decades" και αναφέρεται από την Patricia Cohen (2017), "Why pain persists as incomes rise" NYTI 18/09 -Goldberg, Michelle (2019), "U.S. wanes in the new world order, The International New York Times Edition 06/02 -Huntington,Michael (1997) Le Choc des Civilisations, Editions Odile Jacob, Paris -(ILO)Based on a 2016 study by the European Commission and the International Labour Organisation -Krugman, Paul,(2008),Conférence de Presse à la Revue, Alternatives Economiques, Octobre - Laos, Van Vieng (2017), "Rearranging global trade", International New York Times, 16/05 -Le crack du libéralisme,Manière de Voir, No 102,2008, Janvier 2009 - Lenglet, François (2014), La fin de mondialisation, Librairie Arhème Fayard/Pluriel, Chapitre 5-L’éternel retour. - Maddison, Angus, 2nd edition, Chinese Economic Performance in the Long Run (cited by OCDE) -Maestas, Nicole,Kathleen J. Mullen,David Powel (2015), "The effect of Population Aging on Economic Growth, the Labor Force and Productivity", RAND, Labor and Population, August - Meotti, Julio (2016), Europe: The Substitution of a Population - Gatestone Institute https://www.gatestoneinstitute.org/8761/europe-population-substitution, 27/08 at 500 - Mottet, Eric et Frédéric Lasserre (2018) Dossier, L' "Initiative 'Belt and Road", "Stratégie Chinoise du Grand Jeu", Diplomatie,No 90, January/February - Negreponti-Delivanis, M., (2018), La fin de la domination économique de l'Occident et l'invasion de l'Orient, Fondation de Dimitri et Maria Delivanis et Editions IANOS (en grec et en français par L’Harmattan, Paris 2020) -Negreponti-Delivanis, M., (2019), "Les inégalités exagérées de la répartition menacent la croissance, mais aussi le capitalisme et la démocratie (Rapport a la conférence de l'Académie des Hommes de Science de la Roumanie et l'Université de Targoviste, 21/06/19-sous presse) - ΟCDE, paper "Why decreasing inequality is to the benefit of all" - Papageorgiou George (2017) "The Chinese invasion scares Brussels", Proto Thema, 03/12 - Perlez, Jane and Yufan Huang (2017), "Rearranging global trade", International New York Times, 16/05 - Pew Research Center -Robert, Anne-Cécile (2016), "La Gouvernance contre la Démocratie:De l'Art d'Ignorer le Peuple", Monde Diplomatique, Octobre - Rocard, Michel(2015a), Suicide de l'Occident, Suicide de l'Humanité, Flamarion, Paris, p. 38 -Rocard, Michel (2015b), Suicide de l'Occident, Suicide de l'Humanité, Flammarion, Paris, p. 109 - Saez Emmanuel and Gabriel Zucman (2016), "Economic Growth in the United States: a tale of two countries", Washington Center for Equitable Growth-Working Paper - Sengupta, Somini (2018), "China wields its coal power", International New York Times, 02/03 - Spengler, Oswald , (1918), The decline of the West, Editor Alfred. A. Knopf, N.Y., Vol.1 -Summers,Lawrence (2016), "The Age of Secular Stagnation", Foreign Affairs:The World is Flat, March/April -Tankerslay, Jim (2019), "Trump's economic outlook is rosy. That could be a problem", International New York Times,13/03 - United Nations (2017) -World Bank Σημειώσεις ============ 1) Αν και η οικονομία των ΗΠΑ εξελίσσεται με πιο ικανοποιητικό τρόπο σε σύγκριση με την Ευρώπη, επειδή δεν ακολούθησε την ακραία συντηρητική νομισματική πολιτική, εξακολουθούν να υπάρχουν βάσιμοι λόγοι ανησυχίας για το εγγύς και μακρινό μέλλον της. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η αμερικανική οικονομία αποδεικνύονται επίσης από την ανάγκη συχνών αναθεωρήσεων στις προβλέψεις ανάπτυξης, όπως συνέβη πρόσφατα, με τη Goldman Sach